О.Баасанхүү: Худлаа хэлэхээргүй хүн "Танай АН-ыг бид дахиад гондом болгож ашиглана" гээд инээж байна лээ

УИХ-ын гишүүн асан О.Баасанхүүтэй Сонгуулийн тухай хууль түүнийг тойрсон цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд гарч хүрч, гишүүдийг тоог нэмэх акциа Ардчилсан намыхнаар хийлгэнэ гэсэн бор шувуу сонссон-

-Ойрын өдрүүдэд улстөрийн халуун сэдэв Сонгуулийн хууль болоод байна. Эрх баригч МАН 38/38 гэсэн хувилбарыг нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгасан бол АН өмнө нь нэг удаа сонгууль хийсэн 48/28 хувилбарыг санал болгоод байгаа. Сонгууль явуулах систем ойрын үед багагүй маргаан дагуулах бололтой?

-Би улстөрөөс жаахан холхон байна. Өмгөөллийн ажлаа хийгээд. Өөрийгөө тэжээх шаардлагатай учир. Энэ асуудалд гүнзгий анхаарсангүй. Гэхдээ парламентад байсан, мэргэжлийн хуульч хүний хувьд Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хальт анзаарлаа. Олон нийт 38/38 эсвэл 48/28 хувьд нь илүү анхаараад байх шиг. Гол акцентуудыг нь анхаарахгүй байна.

-Тухайлбал?

-Жишээлбэл, УИХ-ын сонгуулиар дамжуулан Засгийн газар байгуулагдах, цаашлаад төрийн институц бий болдог учир энэ хуульд маш болгоомжтой хандах учиртай. Бид бүх тогтолцоог туршаад үзчихсэн.100 хувь пропорциональ, 100 хувь мажоритар, холимогоор гэхчлэн. Энэ утгаараа 2012 оны холимог тогтолцоо их зөв байсан. Би холимог тогтолцоогоор гарч ирж байсан хүний хувьд ч тэр. Холимог тогтолцоо байгаагүй бол над шиг мэргэжилдээ үнэнч мөнгөгүй, олны танил биш хүн гарах хэцүү шүү дээ. Яагаад гэвэл олигархууд, төрөөс төрсөн тэрбумтнуудын өмнө гарч мажоритараар явах хэцүү. Гэтэл сайн зүйлийг жадалж устгадаг уруул дээрээ мэнгэтэй нэг хүн байдаг шүү дээ. Та нар мэднэ. Тэр нөхөр холимог тогтолцоог үзэн ядсаар байгаад унагаасан. Мөн З.Энхболд ҮХЦ-д маш муухай улстөрийн маневр хийж энэ тогтолцоог байхгүй болгосон. Яагаад гэвэл ардын хүүхдүүд төрд ороод ирэх нь буруу юм байна гэж бодсон.

Улсыг нэг тойрог гэж үзээд нэр дэвшигчдийг гаргаж ирж, намын жагсаалтын ард байгаа нэрүүдийг дугуйлаад өгчхөж болно. Та таалагдсан нэг хүнээ л дугуйл. Намынхаа жагсаалтын аравт орох гэж яадаг билээ. ХҮН яаж шившгээ тарилаа. Тэрний оронд лидер үү, лойдор уу гэдгээ шалгачихъя. Нэрсийн дарааллаараа жагсаалтад орчихъё. Тэгээд ард түмэн өөрийгөө төлөөлнө гэж итгэсэн намын ард байгаа хүнээ сонгох юм. Тэгэхээр миний хэлээд байгаа 48/28 хувь байг. Нэрсийг ард түмнээрээ сонгуулъя.

-Намынхаа хувилбарыг дэмжиж байгаа байх нь ээ.

-Найман янзаар сонгууль хийлээ. Ес дэх хувилбараа 38/38 болгох гээд байна, МАН. Үүнд хэд хэдэн сул тал бий. Нэгдүгээрт, хүн амын тоо, газар нутгийн хэмжээг төлөөлөх байдлаар нэг нэг хүн зоочхож болно. Гэтэл Улаанбаатарт хүн амын 50 хувь нь байна шүү дээ. Булганаас 45 мянган хүнийг, Улаанбаатараас 300 мянган хүнийг төлөөлж сонгогдох нь тэнгэр газар шиг ялгаатай. Энэ үүднээс туршаад үр дүнгээ үзчихсэн 48/28 зөв юм уу гэж бодож байна. Сураг дуулах нь ээ шоу гэж дуулсан.

-Сонгуулийн тухай хуулийн төсөл, улс төрийн намын тухай хуулийн төслийг олны анхааралд оруулсны дараа ҮХНӨ-ийг шууд өргөн барихаар тооцож байгаа сураг бий. Ерөнхийдөө ҮХНӨ хийж, гишүүдийн тоог нэмэхээр шуударчихлаа л даа?

-38/38, 48/28 гэдэг нь шоу юм аа. УИХ-ын гишүүдийн тоог 123 болгож нэмэх гээд ард түмнийг цөхрөөж байгаа. Ард түмнийг хэний морь хурдан, ямар бөх хүчтэй вэ гэдэгт анхаарч байх хооронд Үндсэн хуульд гарч хүрч, гишүүдийг тоог нэмэх агуулга нэмэх гээд байна гэдэг акц хүчтэй явна. Ингэхдээ Ардчилсан намыхнаар түүнийгээ хийлгэх гээд байна гэсэн бор шувуу сонссон. Худлаа хэлэхээргүй хүн "Танай Ардчилсан намыг бид дахиад нэг удаа гондом болгож ашиглах гэж байгаа шүү дээ" гээд инээж байна лээ. Бээлий, гондом хоёрыг муухай зүйлд нь ашигладаг биз дээ. Тэр үүднээс би "Та нар битгий буруу, муухай юманд орооцолдоорой манай намынхаан" гэж хэлсэн.

-АН шоунд оролцох гээд байгаа юм байна гэж ойлголоо. Танай намаас санал болгосон 48/28 хувилбартай сонгуулийн хуульд та гар бие оролцсон уу?

-Оролцоно гэж хэлээгүй. Оролцох магадлалтай гэж байна. Ажлын хэсэг гарч ажилласан. Үзсэн, харсан, дэмжиж байгаа. Сонгуулийн хууль тэр дундаа сонгогчдын боловсрол чиглэлээр насаараа ажилласан мундаг хүн бий. Бурмаа гээд. тэр хүнээс гадна мэдлэг, туршлагатай олон хүн бий. Бид ярилцаж байгаа энэ хувилбарыг гаргаж ирсэн. Харин 38/38 хувилбар яаж ч бодоод боломжгүй.

-Үндсэн хуулийг хэлэлцэх хугацаа нь Үндсэн хуулиа зөрчиж болохгүй. Ордны хуйвалдаанаар хийж байна-

-Үндсэн хуульдаа гарч хүрч, Сонгуулийн хуулиа өөрчилнө гэвэл хуулийн хугацаандаа багтахгүй хууль зөрчих нөхцөл байдал үүсчхээд байгаа тал дээр хуульч хүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тийм боломж байхгүй. Үндсэн хуульд "УИХ-ын нийт гишүүн нь 76 байна. Нийт гишүүний 3/2 нь буюу 56-гаас дээш гишүүн хууль санаачилна. Харин хуралд оролцсон гишүүдийн 56 дээш хувь нь кноп дарна" гэдэг. Өөрөөр хэлбэл 76 гишүүнтэй байж хууль санаачилна. Тэгэхээр энэ нь боломжгүй зүйл. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийг хэлэлцэх хугацаа нь Үндсэн хуулиа зөрчиж болохгүй. Ордны хуйвалдаанаар хийж байна гэж харагдана.

2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлт таван намын тохиролцоон дээр суурилж, 65-уулаа хийж байсан шүү дээ. Одоо бол ганцхан нам байна. Ийм тохиолдолд Үндсэн хууль өөрчилж болохгүй.

Ардын намынхан 38/38 хувилбараа зарласан чинь Сүхбаатар, Чингэлтэй болон хэд хэдэн дүүргийн хүмүүс уйлсан гэсэн. "Арай ч дээ, юу вэ. Намын гадаа очиж жагсана" гэж солиорсон байна билээ. Найман жилийн өмнө цүнх баригч байсан хүмүүсийг төрөөс төрсөн тэрбумтан болгочихсон юм чинь аргагүй шүү дээ. Тэд нэр дэвших боломжгүй болчихсон. Энэ бол ард түмний биш ардын намын зовлон. Тэднийгээ хаана, хэрхэн шингээх вэ гэдэг асуудалтай тулгардаг.

-Үндсэн хууль, сонгуулийн хуулиа механикаар хөдөлгөөд эхлэхээр гарах үр дүн юу байх юм бэ. Энэ үүднээс ирэх сонгуулиа ямар системээр явуулах хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?

-Манай сонгогчдын 18 хувь нь нам ярьдаг өвөө, эмээ нар. 30 жилийн сонгуулиар амьдарчирсан. Тэдэнд юу ч яриад нэмэргүй. 14 хувь нь бүгд адилхан хулгайч юм чинь мөнгө авна гэж үздэг. Мөнгө тараах нь хууль бус шүү дээ. Гэвч одооноос л дугтуйтай мөнгө тарааж эхэлсэн. Тэгэхээр зарим нь нам дээр ажиллах 18, мөнгөн дээр ажиллах 14 хувь дээр ажиллаад гарчих гээд байгаа байхгүй юу. Сайн хүн гараасай гэнд залбирдаг дундын саарал масс гэж бий. Тэд сонгуульд санал өгдөггүй. Сошиалд л тэнэгтдэг. Тиймээс сонгуулийг шударга хийхэд хэцүү.

Ийм иргэдийг хариуцлагажуулах үүднээс сонгууль өгвөл тэтгэвэр бодуулах насыг чинь нэг жилээр нэмнэ. Эсвэл захиргааны аргаар торгоно ч гэх юм уу. Хөшүүрэг гаргаж өгөх шаардлагатай байна. Ухуулгын, улстөрийн, эдийн засгийн аргаар ч юм уу, би мэдэхгүй байна. Массаа оруулж байж л сонгууль шударга болно. Хар машинд би итгэдэггүй юм. 2016 онд 4222 саналаар ялж байлаа. Саяын 2020 оныхт 4222 саналаар ялагдсан байхгүй юу. Дөрвөн жилийн дараа тоо давхцсан. Эхнийх нь үнэн байх магадлалтай. 15 мянган хүний дунд явагдсан сонгууль.

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх тал дээр Засгийн газар 152, УИХ-ын даргын 108 гэсэн саналтай байгаа гэж дуулсан?

-Яршиг 500 болгочихсон нь дээр. Ямар судалгаагүй ярьж байна. Их байлгая гэвэл 500 нь дээр. Шулуухан хэлэхэд.

-3 сая хүнд хэтэрхий их тоо биз дээ?

-Өмнө нь ардын их хурал 400 депутаттай байж болоод байсан биз дээ. Тухайн үед 1.8 сая хүн амтай басйан. Тиймээс одоо нэгмөр 500 болгоё.

-Нэр дэвшигчийн сонгогдох эсэх нь ухуулагчаас хамаарна. Гараагүй нэр дэвшигч үлдсэн 50 хувийг нь өгөхгүй байх нь шударга-

-Эрх баригчдын хэлэлцэж буй хуульд авууштай зүйл байна уу, анзаарсан уу?

-Одоогийн өргөн баригдаад буй хуульд нь авах юм бас байна лээ. Зардал хэмнэх асуудал их таалагдаад байгаа. Шохойтой цаастай сэтгүүл, танилцуулга сэлтийг нэр дэвшигч бүр хэдэн мянгаар нь хийлгэдэг. Түүнийгээ айл амьтан амарч байх харанхуй шөнөөр шахуу нохой шуугиулаад л тараадаг. Дэмжээгүй, дэмжихийг хүсэхгүй байхад хүчээр өгдөг. Буруу шүү дээ. Уг нь уулзалт дээр нь дэмжээд, сонирхоод ирсэн хүмүүстээ өгөх учиртай.

Ухуулагч нарын зардал гэж зүйл бий. Хүүхдээ дургүй нам, дэмждэггүй хүн дээр аваачаад “наадахынхаа ухуулагч хий” гэж тулгадаг. Ухуулагч хийдэггүй тэд нар. Тэр 18 хоногийг халуун наранд үзэн ядаж өнгөрүүлдэг, тэд. Нэр дэвшигчээ бүр хараадаг байхгүй юу. “Энэ хүүр хурдан зайлаасай, үхээсэй” гэдэг. Тэгээд бүр залхсандаа тараах материалыг нь хогийн саванд аваачиж хийдэг. Ийм байснаас ухуулагч нарын штаб дээр суулгаж сонирхож орж гарсан хүмүүст сурталчилгаагаа хийсэн нь дээр. Ингэвэл бараг 300 сая төгрөг хэмнэнэ шүү. Томсгосон тойрогт 500, жижгэрүүлсэн тойрогт 25 сая төгрөгийн зардал гардаг. Бодит үнэн шүү.

Хөөрхий манай ухуулагчид сонгуулийн дараа Бэлтэс мөрөнгийн хохирогчид шиг болдогийг мэдэх үү.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ. Ажиллуулсан цалингаа өгдөггүй гэж үү?

-Цалин байхдаа яадаг юм. Өөрөө ажлаа сайн хийх ёстой биз дээ. Ухуулагчийн ажлаа сайн хийж, нэр дэвшигчээ гаргах ёстой шүү дээ.

-Нэр муутай хүн гарахгүй бол угаасаа л гарахгүй шүү дээ, ухуулагч ямар хамаатай гэж?

-Нэр муутайг нь мэдсэн юм бол яах гэж очиж ажилласан юм бэ. Ухуулгыг нь хийж үйлчлэх гэж байгаа хүнээ эхлээд сайн мэдэж авах хэрэгтэй биз дээ. Тухайн нэр дэвшигч нь гараагүй байхад үлдсэн 50 хувиа авъя ч гэх шиг. Мөнгө өгөхгүй байх нь шударга биз дээ.

-Ажиллуулчхаад мөнгө өгөхгүй байх нь тэгээд шударга юм уу?

-Ажиллуулчхаад гэж юу гэсэн үг юм бэ. Ухуулагч сайн ажилласан бол нэр дэвшигч нь сонгогдоод гараад ирнэ шүү дээ. Ажиллаагүй л байхгүй юу. Ухуулагчаар хамаарна. Ухуулагч гэдэг нь итгэл үнэмшил төрүүлэхүйц сайн ажиллахаас хамаарна. Ухуулагчаас хамаардаггүй байсан бол ухуулагчаар яах юм бэ. Тиймээс ажиллуулчхаад гэж яриад байгаа чинь буруу байхгүй юу. Хуулиа мэдэхгүй, хүнээ танихгүй. "Хөөе манай найз нэр дэвшиж байгаа юм аа. Чи очоод ажиллаадах" гэнгүүт нөгөөх нь танихгүй хэрнээ 500 мянган төгрөгийн төлөө гүйц очиж байх жишээтэй.

-Та бид хоёр энэ сэдэв дээр санал нийлэхгүй юм байна. Дараагийн сэдэв рүүгээ оръё.

-Орооч дээ.

-С.Эрдэнэ надад хамаагүй. Ямар жаахан хүүхэд биш. Өөрийнхөө хүссэнээр явна л биз дээ-

-Та Л.Гантөмөр даргатай АН-ыг хоёр гараа өргөөд дэмжиж байгаа юу?

-Л.Гантөмөр даргатай АН, С.Эрдэнэ даргатай АН ярьж болохгүй байхгүй юу.

-Та нар бүгдээрээ ингэж уурладаг байхгүй юу?

-Уурлаагүй. Би УИХ-ын гишүүн байсан хүн. 2020 оны сонгуулийн дараа наймдугаар сард С.Эрдэнээс Ц.Туваан гэдэг хүн намын тамгыг нь авч явсан байдаг юм. Үүний дараа "Х.Баттулга гэдэг хүнээс өөр хэн нэгэн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихгүй" гэдэг дүрэм оруулж, өөрчилнө гээд ороод ирсэн. Энэ үеэс эхлээд тамгыг хэн эзэмших вэ гэдэг асуудал үүсч эхэлсэн л дээ. Гэрчилгээн дээрх хүн тамгыг эзэмших, дугаарыг нь өөрчлөх эрхтэй. Ингээд тамгаа өөрчлөөд хоёр удаагийн сонгуульд орсон. Өөр өөр газар хуралдаж байснаа нэгдэж нийлээд Л.Гантөмөрийг даргаараа сонгосон. Гэрчилгээн дээр нэрийг нь өөрчилсөн. Гэрчилгээний эзэн тамгаа өөрчлөөд л явдаг дүрэмтэй. Тэгэхээр чинь хоёр гараа өргө гэсэн таны асуултыг юу гэж ойлгох вэ.

-"Л.Гантөмөр дарга биш, хүчин төгөлдөр тамга надад байгаа" гээд С.Эрдэнэ гэдэг хүн чинь буруу хараад суугаад байгаа биз дээ?

-С.Эрдэнэ надад хамаагүй. Ямар жаахан хүүхэд биш. Өөрийнхөө хүссэнээр явна л биз дээ. Би ямар аав ээж, ах дүү нь юм уу. Би хуульч хүн. Тамганы асуудал шийдээд өг гэсэн. Шийдээд л өглөө. Одоо намын даргын асуудал шийдээд өг гэсэн. Би шийдсэн. Одоо юу хэрэгтэй юм бэ. С.Эрдэнийг эхнэрээс нь очиж асуух хэрэгтэй шүү дээ. Тиймээс байгаа оноогүй асуулт гэж хэлмээр байна.

-Цаг гарган ярилцсанд баярлалаа.

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй