Өнөөдрийн мухардал руу улсаа хөтлөгч Зайсан дахь саарал байшингийнхан

Өнөөдөр нийгэмд баян, ядуугийн ялгаа хэт ихэсч, энэ хэрээр нэгээхэн хэсэгт зэрлэг капилизм цэцэглэж, нөгөө талд идэх талхгүй өлчир үрс гэр хороололд өдөр хоног өнгөрүүлж буй нь буруутан хэн бэ. Яагаад хувьчилсан үзүүлэлтээр үнэмлэхүй олонхийн санал авч чаддаггүй мөртлөө нэг нам тогтвортойгоор сонгуульд ялсаар ирэв. Байгалийн асар их баялагтай гуравхан сая хүн ам Хөгжиж буй орнуудын сүүл мушгиж яваа нь ямар учиртай вэ. Үндсэн хуульт төртэй атлаа яагаад ингэтлээ улс төрчдийнхөө балагт нийтээрээ өртсөөр байдаг вэ?

Эдгээр асуултуудын буруутнаар ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЦЭЦ-ийг нэрлэж байна.

-ҮХЦ НИЙГМИЙН ЗАВХРАЛЫГ ИНГЭЖ ҮҮСГЭСЭЭР ИРЭВ-

Кэйс 1. ҮХЦ СОНГУУЛИЙН ХУУЛИЙН РЕФОРМЫГ ЗОГСООСОН ТҮҮХ

2016.04.22: УИХ-ын сонгууль товлогдсон өдрөөс 67 хоногийн өмнө ҮХЦ “Сонгуулийн холимог тогтолцоо Үндсэн хууль зөрчсөн” гэж дүгнэв. Ингэснээр Монгол Улс 1992 оноос хойших мажоритар тогтолцооны сонгуулийн хэлбэр лүүгээ дахин орсон билээ. Нэг ёсондоо арайхийж бий болгосон Сонгуулийн хуулийн реформыг ҮХЦ “нураасан” юм.

Үр дүн: Сонгуулийн тогтолцооноос үүдэж, улс төрийн жижиг намуудын авсан санал маш их гээгдэн, нэг нам давамгайллыг бий болгосон. Улмаар сонгогчдын итгэл буурч, УИХ-ын гишүүд улс орны том агуулгад анхаарахаас илүүтэйгээр тойргийн сонгогчдын ахуйн асуудалд төвлөрч, клубын дээвэр засуулах ажил төдийхнийг хөөцөлддөг хэлбэр улам лавшрав.

Тухайн үед захиалгыг ҮХЦ-д хэн өгөв: Намынх нь нэр хүнд саармаг, сөрөг хүчин болох МАН-ын шүүмжлэл өндөр, ХҮН-ынхан богино хугацаанд хүчээ авсан үед З.Энхболд нам бус хүн дугуйлдаг жижиг мажиротар тогтолцоогоор сонгууль явуулахыг илүүд үзэж, ҮХЦ-д “захиалга” өгч байв. Гэвч түүний тооцоолол эргээд ХҮН, АН-ыг тэр чигт нь хөмөрч, МАН дангаар засаглах боломжийг бүрдүүлсэн юм. 2020 онд эрх баригчид том мажиротар болгон, өөрсдөдөө ашигтай болгон сонгуульдав.

Кэйс 2. ГАЗРЫН ХЭВЛИЙН БАЯЛГИЙН АГУУЛГАА ҮХЦ САХИН, ХАМГААЛААГҮЙ

ҮХ-ийн 6.2-р заалт: Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн.

• ...Газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээхэд чиглэнэ.
• Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно.

Гажуудал: Өнгөрсөн хугацаанд Ашигт малтмалын тухай хууль Үндэсний их баяр наадам, шинэ жилийн баяр зэрэг олон нийтийн анхаарал ихээр сарнисан үеэр өөрчлөгддөг байдал дээр ҮХЦ ус балгасан мэт чимээгүй байж ирэв. Бүр “Эрдэнэт”, “Цагаан суварга”, “Оюутолгой”, “Мардай”,“Нарийн сухайт”, “Багануур”, “Шивээ-Овоо”, “Асгат”, “Төмөртэй”, “Төмөртийн овоо”, “Бүрэнхаан”, “Дорнод”, “Гурванбулаг” зэрэг Монгол Улс стратегийн ордуудын ихэнх дээр төр нийтийн өмчийн эрх хангагдаагүй явсаар буй.

Түүнчлэн танил тал, ар өврийн хаалгатай бүхэн нэгэн үес цүнх дүүрэн лиценз үүрч, дуртай байдлаараа зарж үрж явдаг түүх өнөөдөр ч байсаар байна. Гэтэл ҮХЦ-ээс гаргасан дүгнэлтүүд дунд “Ашигт малтмал” гэсэн илрэцээр ердөө таван маргааны түүх гарч байна. Үүний хоёр нь АМНАТ дээр ААН-үүдэд давуу байдал олгож, төсвийн орлого тасалдах эрсдэл бий болгохоор яригдаж байсан маргаан байна.

СЭТГҮҮЛЧИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ: Дээрх хоёрхон кэйсээс харахад өнөөгийн бидний өмнө тулчхаад буй мухардлуудын иш үндэс явсаар, Үндсэн хуультайгаа холбогдож буй. Яг ийм эрсдэл үүсгэхгүй гэж УИХ, Ерөнхийлөгч, Дээд шүүхээс төлөөлөл оролцуулж, Зайсанд тусад нь байр бариад 9-хэн хүнээр Үндсэн хуулиа сахин хамгаалуулсан. Гэтэл...

ЦЭЦ ХАМАГ ТОМ ДАРГА НАРАА ХЯНАХ ҮҮРГЭЭ ТЭДЭНД ҮЙЛЧЛЭХ БОЛГОЖ ХУВИРГАЖЭЭ

Цэц ямар онцгой эрхтэй вэ?

Маш товчхоноор ҮХЦ-ийн үүргийг тайлбарлахад, Үндсэн хуульд захирагдах, үүнд хуулийг дээдлэх, судалгаанд үндэслэх, төвийг сахих, бие даасан, ил тод байдлаар Үндсэн хуулиа сахин хамгаалах.

Цэц УИХ, ЗГ, Ерөнхийлөгчийн институцийн гаргасан хууль, шийдвэр болоод эдгээр бүтцүүд дээрх албан тушаалтнууд Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх талаарх дүгнэлтийг гаргах ОНЦГОЙ эрхтэй субьект юм. Бүр Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокуророо ч Үндсэн хууль зөрчвөл шууд дүгнэлтээ гаргах СУПЕР эрхтэй.

Махчилж тайлбарлавал, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, гишүүд, Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокурор нь Үндсэн хууль зөрчвөөс ҮХЦ л шууд утгаар хязгаарлалт тавих эрхтэй цор ганц нэгж нь гэсэн үг.

Тиймээс ч эрх биш Тусгаар улсын зангараг зааж, энэ хязгаарлалт тавих ёстой нэгжүүдээс нь холоо аваачин, тусад нь байр бариад, "Та бүхэн эндээ Үндсэн хуулиа сахин засагла" хэмээж, Зайсанд залжээ. Гэвч өнөөдүүл нь томилсон субьектүүдээсээ бүрэн хамааралтай байж, томчууд ч тэднийг үгэндээ ордог хүүхэлдэй байлгах хүслээ ер тавьсангүй.

Энэ эрхээ улс төрийн процессууд дээр хэрхэн ашиглав?

Бүр УИХ, Засгийн газар хоёр зарим засаглах эрхээ булаацалдахдаа ҮХЦ-ийн даргыг Лексус 570 автомашинаар "авлигадаж", Ж.Амарсанаа "Би Улсынхаа дөрөв дэх чухал хүн. Жижиг тэргээр ажилдаа явах уу" гэж улаан цагаан уурласан кэйс ч бий. Мөнхүү УИХ-ын нэгж гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах санал гаргах эрхийг О.Баасанхүүд зориулж, ҮХЦ шуудхан хорьчихсон инээдтэй жишээ байна. Өнгөрөгч Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө ҮХЦ-ийн байшинг эрх баригчид цагдаа, тагнуулаар хамгаалуулж байгаад, улаан цагаанаар Х.Баттулгын нэр дэвших эрхийг хаав.

ҮХЦ ингэж ялзарч явсаар, эдүгээ хэн нэг эрх ашигтай этгээдийн гаргасан хүсэлтийг захиалагчийн хүсэлд нийцүүлж шийдчхээд сууж байдаг газар болж хувирсан. Үүнийг Х.Баттулгад зориулсан Т.Доржханд нарын эрх баригч намын захиалгатай гомдлыг хэлэлцэх үеэр хаалга савж гарч одсон ҮХЦ-ийн гишүүн асан Ш.Цогтоо "Оросоос ичих хэрэгтэй. Хятадаас ичих хэрэгтэй. Цэц шударга ёсыг өмнөө туг болгон барьж, шийдэж чадахгүй бол нийгэмд шударга ёс хохирно. Шударга ёс хохирох юм бол нийтээрээ хохирно" гэж тэсэхгүй дуугарсан кэйс гэрчилнэ.

Саяхан юу хийж, ямар ухралт руу хөтлөхөөр завдав?

МАН-ын Их хурлын дараа ҮХЦ-ийн дунд суудлаараа Н.Ганибал, Ш.Адьшаа, Т.Доржханд нар эрх баригчдын захилгаар хүргүүлсэн гомдлыг хэлэлцэх товоо зарласан. Хаа очиж, төрийн тэргүүний хувиар зангараг зааж, У.Хүрэлсүх хаалт тавив. Хэрвээ ҮХЦ шуудхан МАН-ын даргын заавраар гомдлоо хэлэлцсэн бол давхар дээлний агуулга тэнд унах тохироо хийгдсэн байв. Ингэснээр хоёр жилийн өмнө соёрхогдсон ҮХНӨ-ийг Цэц үгүйсгэчих байв. Гэтэл ҮХНӨ нь тэдний сахин хамгаалах учиртай ҮХ-ийн нэгэн хэсэг болж явдаг билээ.

Энэ бүхнийг энгийншүүлж харахад, төрд буй хэн хүчтэй улс төрчдийн захиалгаар цэцэд гомдол очдог. Түүнийг захиалагчийнх нь хүсэлтээр ҮХЦ шийдээд явчихдаг хэлбэр. Гэвч ҮХЦ-ийн гишүүн асан Ш.Цогтоогийн хэлсэнчлэн, Зайсан дахь саарал байшингийн есөн хүн улс төрчдөд үйлчлэх тоолонд бид нийгмээрээ хохироод байгаа юм. Дээрх кэйсээр тайлбарлахад л, УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэлгүйгээр давхар дээлтэй сайд нар нэмж томилвол өнөөх хөгжүүлэх гээд сонгодог парламент нь лоббины бүрдүүлбэр л болно.

Үүнээс тойрохын тулд ҮХНӨ-д дөрвөн сайд УИХ-аас томилох агуулгыг оруулсан мөртлөө цэц үүнийг улс төрчдийн захиалгаар нулимахад бэлэн байгаа нь жинхэнэ аюулын харанга юм.

СЭТГҮҮЛЧИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ: "Хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм"-ийг цогцлоон хөгжүүлэх зорилгоор, төрт улсын хувиар 1992 онд Үндсэн хуулиа баталж, сахин хамгаалагчдыг нь ЦЭЦ хэмээн нэрийдснээс хойш даруй 30 жил өнгөрчээ. Дата мэдээллээс харахад, тэд энэ хугацаанд 295 гомдол хэлэлцэж. Тэгэхээр жилд дунджаар 10 орчим гомдол хэлэлцдэг агаад сүүлийн жилүүдэд тогтмол 2.6 тэрбумаас дээш зардлыг улсын төсөвт суулгуулж иржээ.

Ийм өндөр зардлаар ердөө есхөн хүнд туйлгүй өндөр итгэл хүлээлгэж, төрт ёсныхоо баталгаа болсон Үндсэн хуулиа сахиулсан боловч өнөөдөр бид ийм нийгэмд сууцгааж байна. Цэц үнэхээр Үндсэн хуулийнхаа манаач нь байсан бол, хууль эрх зүйн хүрээнд илүү өргөн хүрээнд ажиллах санаачилгыг гаргаж байсан бол төрийн ийм олон завхрал үүсэх байсан уу гэдгийг бид өнөөдөр тэднээс асуух эрхтэй. Төв талбай дахь саарал байшингийнханд хууль завхруулах эрхийг үнэндээ Зайсан дахь ҮХЦ-ийн гишүүд өгч, нийгмийнхээ системийг гэмтээсээр байгаа юм.

Ж.МЯДАГБАДАМ

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй