М.Батболд: Шуудхан хэлэхэд найруулагч сайн хүн байх боломжгүй юм билээ

"Гэм зэм" жүжиг болон тавигдаж, Улаанбаатар хот театр урлагийн нэгэн шинэ уур амьсгалд өөд уруугүй автаж байснаас хоёр жил өнгөрчээ. Хоёроос хавь илүү жилийг үдсэн юм шиг санагдаж байна. Учир нь найруулагч Мягмарнарангийн Батболд энэ хугацаанд "Опал", "Шөнө дундын бүжиг", "1984" гэж гурван жүжиг тавьчихлаа. Дахиад одоо Үй Хуагийн "Амьдрахуй" романыг жүжиг болгох гэж байна. Шинэ бүхнийг дагуулж авчирсан шинэ найруулагчтай "Гэм зэм"-ээс нь хойш дахин ярилцаагүй юм. Манай урлагийн ертөнцөд нэгэнт гялалзчихсан болохоор тэр энэ хугацаанд хангалттай сонирхолтой зочин болж хувирсан. Хоёр жил бодож явсан зарим юмсаа асууж, М.Батболдоос хариулт авлаа. Бидний ярилцлагад анхаарлаа хандуулна уу.

-“1984”-ийг тавьж, дуулиан шуугиан болсныг эргэн санахад ердөө энэ хавар л байна шүү дээ. Хавар, намартаа жүжиг тавиад байхаар оюун санааны хувьд хэт их ачаалал аваад, амаргүй байна уу?

-Төслөөс төслийн хооронд яваад ирэхээр энэ ачаалалдаа донтдог юм байна... Донтдог юм байна. Эргээд жаахан амрахаараа хийцгүй байгаа юм шиг санагдаж, нөгөө ачааллаа нэхээд эхэлдэг юм байна. Тэр эрчээр л бүтээлээс бүтээлийн хооронд явж байна гэж ойлгож байна.

-Хэзээ тэр хийцгүй байгаа юм шиг мэдрэмж мэдрэгдэж, хэр хугацаанд үргэлжлэх вэ?

-Жүжиг нээгээд л, 1-2 сарын дотор. Дараагийн төсөл эхлэхээс өмнө. Нэг хов хоосон мэдрэмж төрдөг. Гэртээ сайхан амарна, нэг долоо хононо, дахиад хэсэг хугацаа өнгөрнө. Гэтэл эргээд ачааллаа нэхээд эхэлж байна. Нэг талдаа энэ дон маягийн зүйл ашигтай ч юм шиг санагддаг болчихлоо.

-“1984”-ийг манайхан нэлээд гайгүй уншицгаасан. “Амьдрахуй”-тай ч энэ тал дээр юу ярих вэ. Яагаад “Амьдрахуй”-г сонгочхов оо гэдэг асуулт. Төлөвлөгөөнд урьд байсан юм уу?

-“Фауст”-аас хойш жүжгүүдээ харахаар Герман, Англи, Америк, Оросын уран зохиолыг судалж, тэр философиор уран бүтээл хийж байсан болж таардаг. Манай продюсер Т.Ариунчимэг “1984”-ийн дараа энэ саналыг тавьсан. Би уншиж үзсэн. Нэгдүгээрт, дорнын утга уран зохиол, философиос суралцахыг хүслээ. Бүтээл бүрээс суралцаж байдаг. Суралцах дуртай. Донтоод байна гэдэг маань, суралцахад донтоод буй хэрэг шиг. Энэ удаа дорнын философиос шинэ юм нээж, гаргаж тавих хүсэл эрчлэгдчихлээ л дээ.

-Зохиолчтой хамтарч ажиллах ажиллагаа ямар байв?

-Би ер нь романыг уншиж, төрсөн мэдрэмж, шийдэл, бодол бүх юмаа зохиолчтойгоо шууд ярилцан, санаа дэвшүүлж ажиллах дуртай. Ер нь хамтран бичих процедурт дуртай. Ингэж би зохиолчоосоо ч суралцдаг. Зохиолчийн ч миний талаарх ертөнц, хандлагыг ийн мэдрэх дуртай. Театр угаас хамтын бүтээл. Мө.Батбаяр гэж урд төгссөн, маш сайн мэргэжилтэн бэлтгэгдсэнийг олзуурхан харж байгаа. Тун таатай байлаа. Гүнзгий мэдрэмжтэй, гүйцэтгэл сайтай. Хамтарч ажиллах, ойлголцох тэр үйл явц бол миний хувьд шинэ ертөнцийг нээсэн, амжилттай ажиллагаа боллоо гэж харж байгаа. Мө.Батбаяр өөрөө “Амьдрахуй” романыг орчуулсан. Орчуулсан гэдэг маш сайн судалсан хүн гэсэн үг. Энэ үүднээс надад маш сонирхолтой байлаа. Маш сайн зохиол болсон гэж бодсон.

-Ямар шинэ ертөнцийг нээсэн гэж?

-Энэ бол дорнын философи. Би үүнийг ойлгохыг хүсдэг байсан. Харин тэр нөхцөлийг энэ бүтээл, энэ зохиолч бүрдүүлж өгсөн. Би өөрөө монгол хүн. Дорнын философийг өөрөөсөө нээж, театрт амьдруулах боломж бүрдсэн нь миний хувьд шинэ ертөнц нээгдчих шиг болсон.

-Эргээд классик хэлбэрийн театраас таны бүтээлийг үзнэ гэхээр одоо бараг шинэ маягийн шийдэл шиг санагдаж байна. Өөр, өвөрмөц хэлбэр хүлээдэг үзэгчид танд бий. “1984” дээр гэхэд тэр хүлээлт нь дутуудсан хүмүүс ч байлаа. Одоо дөрвөн талаас нь үздэг мэтийн  театраас ухарч, классик хэлбэртээ буцсан нь юуных вэ?

-Энэ Соёлын төв өргөөнд анх “Фауст” жүжгээ тавьж байсан. Сайхан газар даа. Анх зохиолыг уншихад тэр өнгө аяс, агуулга нь гайхалтай санагдсан. Нөгөө талаар классик тайзан дээр хийх хүсэл эргээд сэрсэн. Нэг хэсэг би классик тайзнаас жаахан уйдсан байсан. Олон жүжиг тавиад тэр биш. Шинэ сонирхолтой нөхцөлд, олон талаас харж жүжиг тавих хүсэл маань хүчтэй байсан л даа. Эцэст нь эргээд классик тайзыг мөрөөдсөн нь үнэн. Санасан нь үнэн. Найруулгын шийдэл гэдэг цэвэр тухайн зохиолоос хамаардаг. Тэр агуулгыг мэдэрч буй зохиолчийн мэдрэмжийг найруулагч бас мэдрээд, энэ холбоос дээр тавилт, шийдэл ургадаг. Энэ удаад би мөрөөдөж байсан ажиллагаагаа бүр зарлаж байгаад хийсэн. Лаборатори театр хийе гэж үзсэн гэсэн үг. Тойрч сууж байгаад, ямар ч урьдчилан төлөвлөсөн зүйлгүйгээр, тухайн агшинд, тухайн орон зайд төрөх зөнгөөр тавих тавилтыг хүсдэг байсан. “Би энэ жүжгийг яаж тавихаа мэдэхгүй байна. Гэхдээ би агуулгаа мэдэрч байна. Юуг илэрхийлэхээ мэдэж байна. Одоо та бүхэнтэй туршъя”. Ингэж хамтдаа эрэл хайгуул хийж, тэр дундаас тавилтыг босгож ирэх арга ажиллагааг энэ удаад хийсэн. Энэ бас миний хувьд гайхалтай зүйл боллоо. Тэгэхээр найруулгын шийдэл маш шинэ, сонирхолтой болсон гэж би хувьдаа бодож байгаа.

-Та хойно төгсөж ирээд үзэгч их татдаг, тасалбар нь борлуулагддаг массын уран бүтээл гэдгийг ер юу гэж ойлгож байсан бэ. Одоо өөрчлөгдсөн үү?

-Ийм асуулт хүлээсээр явлаа. “Фауст”-аас хойш би өөрийгөө нийтээр үздэг жүжиг хийгээгүй юм байна гэж бодсон. Продюсер маань надад “Амьдрахуй”-г хий гэдэг шалтгаан олон уншигчтай учраас л тэр. Нөгөө талаар жүжгээ олон нийтэд үзүүлэхэд чиглүүлж өгсөн хэрэг. Муугаар хэлэхэд массын уран бүтээл. Би өөрөө уран бүтээл олон нийтэд таалагдах ёстой гэж үздэг л дээ. Миний бүтээлийг бага зэрэг мэддэг, таашаадаг болж байгаа энэ үед “Амьдрахуй”-г тавих нь оновчтой гэж бодож байгаа. Тасалбарын үнийг бүр буулгасан. Яагаад 100, 150 мянган төгрөгөөр дандаа жүжиг тавих ёстой гэж. Олон нийтэд хүргэе. Олон нийтэд зориулсан бүтээл тавих өөрөө асар хэцүү гэж би өөртөө үздэг. Энэ асар хэцүү. Тэгээд ч олон нийтэд зориулсан жүжиг тавих цаг нь болсон гэж бодож байгаа.

-Массын бүтээл гэдэг дээр яг ойлголтоо нэгтгэчихмээр санагдаад байдаг юм. Сөрөг сонсогддог, мөнгө хөөсөн гэж ойлгогддог. Гэхдээ энгийн иргэн үзээд ойлгохгүй юм бол бас уран бүтээл гэж хэлэх эсэх нь анхаарал татдаг л даа. Үнэндээ олон нийтэд ойлгогдоно, хүлээн зөвшөөрөгдөнө гэдэг “Массын бүтээл” энэ тэр гэж цоллогдох эрхгүй, амаргүй ажил хэмээн санал нэгдэж байна.

-Маш хэцүү. Олон нийтийн, нийгмийн сэтгэл зүйг сайн судалж байж хийх зүйл гэж бодсон. Найруулагч болсноос хойш зургаа дахь жилдээ ажиллаж байж, өнөөдөр би монголчуудын нийгмийн сэтгэл зүйг ойлгох хэмжээнд хүрэх гэж байна. Олон нийтэд таашаагдах, хүрэх, нөлөөлөх, хүлээн зөвшөөрөгдөх бүтээл хийх алгоритмыг сая дөнгөж ойлголоо. Тэгэхээр ийм жүжиг рүү орсондоо маш их баяртай байна. Ер нь урлаг галзуу, солиотой байж болно, гол нь ойлгомжтой л байх ёстой гэдэг. Би үүнийг нэгдүгээрт тавьдаг. Ойлгосонгүй гэж хэлж байгаа үзэгчдэдээ би анхаарал хандуулах дуртай. Тэнд миний алдаа бий гэж үздэг.

Анх 1950-аад онд “Өглөө” киног ард түмэнд үзүүлж. Тэгэхэд ард түмэн ойлгоогүй. Монтаж, найруулга, шийдлийг ойлгож чадаагүй. Хоёр, гурав үзэж байж ойлгосон гэгддэг. Энд л асуудал байна гэж үзээд байгаа юм. Юу вэ гэхээр, театр өөрөө интеллектуаль урлаг юм байна. Оюунлаг урлаг болохынхоо хувьд үзэгчээс өндөр IQ шаарддаг юм байна. Бас EQ-г ч шаарддаг юм байна. Энэ талаас нь бодоод үзэхээр залуу үзэгчдэдээ хайртай. Үзээд, хүлээж аваад, ойлгож шимтээд гардагт нь баярладаг. Иймд бүтээлийг массын болон массын биш гэх ангилахдаа ихэд эмзэглэж, болгоомжтой ханддаг. Урлаг гол нь ойлгомжтой л байх хэрэгтэй.

-Ойлгомжтой байвал зүгээр гэж үү, эсвэл ойлгомжтой бол сайн бүтээл гэсэн үг үү?

-Дундаас дээш түвшний оюуны болон сэтгэл зүрхний итгэлцүүртэй хүмүүст ойлгомжтой л байх ёстой. Тэгж байж урлаг болно.

-Сайн, муугийн хэмжүүр нь болж болох уу?

-Сайн, муугийн тухай сая ярих боломж бүхий суурь нь. Эхлээд ойлгомжтой болсон бол дараа нь энэ тухай ярьж болно.

-Хамгийн наад захын шаардлага.

-Тийм. Гэхдээ ойлгомжтой байлгахын тулд тайлбарлаж болохгүй. Тайлбарласан найруулга бол мэргэжлийн бус театр. Ойлгох нөхцөлийг л бүрдүүлж өгөх ёстой. Энэ нь хүний анхаарлын алгоритмыг тогтвортой барина гэсэн үг.

-“1984” тоглогдож байх өдрүүдэд найруулагчийн сэтгэл ханамж ямар байсан бэ?  

-Энэ өөрөө агуу зохиол. Хоёр цагт багтаах ямар ч боломжгүй зохиол. Тийм учраас яг юуг нь хүнд хүргэх вэ гэдгийг шийдэх асуудал тулгамдсан. Би нэг л өнцгийг барьж хийсэн. Тэр нь, хайрыг үзэн ядалт болгож хувиргаад, эргээд тэр үзэн ядалтыг аль нэг тийш чиглэсэн хайр болгон хувиргаж буй өнцөг. Үүнийг өмнөх сэтгэцийн эмчийн мэргэжлийнхээ өнцгөөс тайлж, илэрхийлэхийг хүссэн. Гэхдээ "1984" гэдэг романаас орхисон юм зөндөө байгаа. Энэ утгаараа надад таалагддаггүй. Харин өөрийн харуулъя гэснээ харуулсан гэдэг өнцгөөс би “1984”-т хязгааргүй хайртай. Маш сайн хийхийг оролдсон бүтээл гэж хэлж чадна. Энэ миний хувьд: Хэн нэгний хайртай хүнийг үзэн ядуулаад, оронд нь өөр нэгэн Том ахад хайртай болгож байгаа үйл явцыг психонанализаар тайлбарлах оролдлого байсан.

-Таны энэ хүмүүст ойлгомжтой байсан болов уу. Их л рэвью, сэтгэгдэл уншсан.

-Би хүссэн. Гэхдээ хүрч чадаагүй тал бол бий. Хүний эрхийн долоо хоногоор жил бүр тавигдах болсон, “1984”. Тэр үедээ бол би өмнөх бага хугацаанд ажилласан алдаагаа засахыг хичээнэ. Өөрийн тэр өнцгөө тодруулж ажиллах бодолтой байгаа.

-Мөнгө, техник, цаг хугацааны хувьд дутсан шинж анзаарагдсан.

-Тийм тал байсан. Гэхдээ жинхэнэ театр хийхийн тулд их мөнгө хэрэггүй ээ. Үнэтэй хувцас, нүсэр тавилт хэрэггүй. Дутагдсан юм ч бий, өөрөөр нь бүтээж болгосон, тэгж хөгжүүлсэн зүйлс ч бий. Ямартай ч “1984” цааш хөгжиж, нарийн түвшинд задран тавигдах болно.

-Хүмүүсийн сэтгэгдэл голчлон коммунизм, ЗХУ дээр явж байсан. Ер нь ч Орос орны сайн сайхныг заавал коммунизмаар шалтгаалж далд хийдэг хүмүүс манайханд олон л доо. Тэр хэлмэгдүүлэлтийн он жилийг уучлах өршөөх боломжгүй. Гэхдээ “1984”-ийг үзсэн хүмүүс бараг л “Оросуудыг дагавал ийм юм болно” гэж улстөржүүлж сэтгэгдэл бичээд байсан нь танд таалагдсан уу?

-Н.Маквиеллийн хэлснээр, ямар ч засаглал дарангуйлал тогтоох боломжтой. Ямар нэг нийгмийг маш хурдан хугацаанд дараагийн шатанд нь гаргахын тулд, ямар нэгэн байдлаар дарангуйлал үүсгэх нь зүй тогтол. Тэр дарангуйлал эцэст нь хаашаа чиглэж байна. Хүн төрөлхтний оюун санааны, хүмүүнлэг энэрэнгүйн асуудалд сөргөөр нөлөөлж байна уу гэдэг л харин асуудал. АНУ-д ч дарангуйлал бий. Харин Жорж Оруэл өөрөө ЗХУ-ыг хэлж, ёгтолж л бичсэн шүү дээ, энэ зохиолоо. Социализмыг гуйвуулан ашигласан том дэглэм нь ингэж хэлбэржинэ, дарангуйлал болно гэдгийг л зөгнөсөн, егөөдсөн гэх юм уу. Би бол тэр өнцгөөс хийгээгүй. Тэгж харуулах гэж огт хичээгээгүй. Надад хүний сэтгэл зүйд нөлөөлж, хайрыг нь хувирган өөрчилж буй тэр төгс шийдэл л анхаарал татсан.

-Би сая буруу ойлгосон уу, “Фауст”-аас хойших жүжгээ та олон хүнд хүрээгүй гээд хэлчхэв үү?

-Ер нь найруулагчийн хувьд олон хүн л жүжгийг нь үзэж байвал баярлана. “Шөнө дундын бүжиг” бол хэт ойлгомжтой жүжиг шүү дээ. Тийм учраас би бол үүнийг борооны тухай жүжиг л гэж хэлнэ. Бороон дунд яваа эмэгтэй, түүний гуниг. Тэгж тайлбарлана. Тийм сайн зохиол биш. Ингээд би бороо оруулсан. Маш олон хүн үзсэн, тасалбар нь дуусаад л. Гэтэл “1984”-ийг хүн үзээгүй. Бага хүн үзсэн. Харин “Амьдрахуй” бол олон нийтэд ч таалагдана, андэрграунд талаа ч барина. Агуулга, философи сайтай. Тийм учраас би энэ бүтээлийг пост драм гэхгүй, классик драм гэж хэлнэ. Тэгж тавихыг хүслээ. Миний хувьд анх удаа хийж байгаа сонгодог бүтээл гэж тодотгох гээд байна.

-“Шөнө дундын бүжиг”-ийг яагаад тавьсныг би танаас ер асууж байгаагүй юм л даа?

-Намайг монгол зохиолчийн бүтээл хий гэдэг байсан л даа. “Одоо монгол зохиолч барьж авах цаг нь болсон” гээд л. Нөгөө талаас Со.Жаргалсайхан бол гайхалтай зохиолч. УДЭТ-ын нэгэн үеийн бүтээлүүдийг хийсэн хүн. Түүний бүтээлээс тавих сан гэж бодож явсан. Энэ хоёр нийлсэн. Гол нь би нийгэмтэйгээ танилцахыг л хүссэн. Муухайгаар хэлбэл масстай танилцахыг. Өөрийнхөө өнцгөөс тавья, үзэгчид яаж хүлээж авахыг харъя л гэж хүссэн.

-Нээлтийн тоглолтод гэрэл унтраад байсан. Ийм үед найруулагч ямар болох вэ?

-Яг нээлтийн өдөр тог тасрах гэдэг бол анх удаа мэдэрсэн, аймшигтай зүйл. Ер бусын тайван болчихдог юм билээ. Цайрчихсан. Тэгээд би ёслоогүй шүү дээ. Бараг зугтахыг хүссэн. Дараа, дараагийн тоглолтууд дээр алдаагаа засаж, амжилттай болсон л доо. Эрсдэл гэдэг хүнийг хөгжүүлдэг юм байна. Эрсдэлээс эрсдэл гэж явахаар хөгждөг. Ер нь хүнийг эрсдэл л хөгжүүлдэг юм биш үү. “Улаанбаатар” зочид буудлын их танхимд бороо оруулах эрсдэл байсан. Даван туулж, нээлтийн өдөр тог нь тасрахыг үзэх надад амттай байсан. Дараа нь хүчирхэг болсон.

-Тэр үеийн М.Батболдод хувирал, өөрчлөлт явагдаж байсан уу. “Шөнө дундын бүжиг”-ийн дараа би дандаа сөрөг сэтгэгдлүүд сонссон. Хогийн юм хийсэн, биеэ тоосон, завсарлагааны үеэр хаяж гарсан гэх мэт. Та энд хэлмэгдэв үү, эсвэл үнэхээр тийм байсан юм уу?

-Их зан гаргасан уу гэж үү?

-Хүрээлэлдээ тэгж ойлгогдохоор зан араншин гаргаад байсан тал байна уу. Эсвэл та байгаагаараа л байсан байж болно шүү дээ. Зүгээр л бусдаас жам ёсны хандлага гарсан нь тэр байхыг үгүйсгээгүй?  

-Ер ажаад байхад эхлээд хэн нэгнийг гайхаж, тэгээд магтдаг. Дараа нь сэтгэл зүйн органик процесс явагдаж, үзэн яддаг. Хайрлах, үзэн ядах гэдэг мэдрэмж нь нэг зоосны хоёр тал. Энэ цикл үргэлж ээлжлэн эргэж байдаг. Эхлээд дурлана, дараа нь үзэн ядна. Энэ өөрөө хүний араншин. Үүнийг хүлээн зөвшөөрч, ойлгох чадвар надад бийн учир би сэтгэцийн эмч. Магтуулсан бол дараа нь үзэн ядагдахад бэлэн зогсох чадварыг найруулагчаас шаардаж байдаг. Ер ямар ч уран бүтээлчээс шаарддаг. Нөгөө талаас, би шулуухан хэлэхэд, найруулагч хүн сайн хүн байх ямар ч боломжгүй юм билээ. Тийм боломж байхгүй. Хэн нэгний хувьд сайн хүн байх боломжгүй. Учир нь найруулагч том эрх ашгийн төлөө муу хүн болох боломжтой. Тэр бол ерөөсөө зайлшгүй диалектик юм. Эрх ашиг нь өөр байна шүү дээ.

-Уран бүтээлчдэд байдаг гол эго. Манайхан эго гэхээр амиа бодох, биеэ тоох гэж ойлгоод байдаг юм.

-Харин буруу ойлгодог.

-Эго ямар ч хүнд, заавал бүрэлдэх ёстой зүйл. Ялангуяа эгогүй уран бүтээлч юм хийж чадахгүй биз дээ.

-Заавал байх ёстой. Онцлог нь өөрийн эгог хүнд тулгаж болохгүй, хориотой.

-“Сайн хүн байх боломжгүй” гэж хэлж буйн шалтгаан юунаас ургав. Мэр сэр хүмүүсийн сэтгэлд юм хийсэн болохоор уу?

-Тийм биш. Уран бүтээлийн эрх ашиг гэдэг аягүй харгис. Тайз бас хатуу. Найруулагч уран бүтээлийн эрх ашгийг чухалчилж буй тохиолдолд хэн нэгний сайн найз, сайн дүү, сайн ах байх боломжгүй. Дандаа золиос шаардана. Уран бүтээлийн боол болохынхоо, түүнд үйлчилдгийнхээ хувьд ийм зүйлсийг золиосолно. Тэр золиосууд эргээд найруулагчийг муу хүн болгож харагдуулах магадлалтай. Түүнээс хэн нэгнийг гомдоосондоо биш. Хүн гомдоох дургүй.

-Харин тэр том эрх ашгийн төлөөх чиг шугамаасаа хазайгаагүй?

-Хазайгаагүй.

-Хазайчих эрсдэл учирсан уу. Их зан гаргасан уу гэдгийг одоо асууя. Эвдрээд байгаа юм биш биз дээ, хяналт нь ер байна уу, үгүй юу гэж эргэж харахыг хүссэн уншигчдын өмнөөс?  

-Би нэг л ойлгодоггүй юм аа. Эвдрэх, биеэ тоох гэдгийг (бодов). Уран бүтээлч хүн байнгын суралцагч байх ёстой. Суралцах өнцгөө үгүй хийж, сургагч болж хувираад, “Би болчихлоо” гэж ханаад ирэхээрээ л эвдэрч эхэлдэг байх. “Би болчихсон байхад яагаад үүнийг та нар хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа юм бэ” гэж, түүндээ янз янзын хариу үйлдэл гаргаад эхлэхээр. Түүнийг л эвдэрчихсэн байна гэж тодорхойлох боломжтой. Би одоо суралцахад донтсон байгаадаа баярлаж яваа. Харин суралцахыг чухалчлаагүй, мэдэхгүй явсан үе байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ байгаагүй байх гэж найдаж байна. Ер нь би суралцагч болчихсон. Энэ намайг өтөлж хөгширтөл дагаж явна гэж мэдэрсэн. Эрсдэлээс эрсдэлд суралцаж, даван туулах нь амт гэдгийг мэдэрчихлээ. Эндээс аз жаргал мэдэрч байгаадаа би азтай байна. Энэ намайг бусдад эвдэрсэн, биеэ тоосон гэж ойлгуулахгүй байх. Тэгэхээр би бол биеэ тоогоогүй л гэж баттай хэлмээр байна л даа.

-“Фауст”-аас хойших хамгийн сайн жүжиг тань аль вэ?

-(Бодов). Анхны дурлал хүчтэй байдаг шиг, “Фауст”-даа л хайртай. Одоо ч хааяа “Фауст”-аа эргэж боддог. Би бүрэн тавьж чадаагүй, магадгүй бүрэн ойлгоогүй ч яваа байх. Дахин шинээр тавивал яаж хийх бол гэх бодол санаанаас гардаггүй.

-“Гэм зэм” юу байсан юм бэ?

-Би үнэхээр найруулагч мөн үү, биш үү гэж өөртөө сорилт тавьсан л үзэгдэл байсан. Мөн юм бол хийе. Биш бол бүр больё. “Театр миний дотор байна уу, байхгүй бол кинонд явъя, эсвэл эмчээрээ ажиллая” гэж өөрөө өөрийгөө шалгасан бүтээл. Продюсер Т.Ариунчимэг маань ч намайг зоригжуулсан. Хүн үзэхгүй бол шатна л биз, өөрийгөө л шалгая гэж хийсэн. Азаар “За за, цаашаа явъя” гэж өөртөө итгэл олсон.

-Дараагийн бүтээлүүдээсээ өндөрт үнэлдэг үү, “Гэм зэм”-ийг. Ер нь “Гэм зэм” таныг тэр дээр аваачаад хадчихсан л даа.

-“Гэм зэм” дээр бүх юмаа шавхсан. Харин дараагийн бүтээлүүдэд би дандаа зохиолдоо л үйлчилсэн байдаг. Зохиолын агуулгыг хүнд хүргэхийн төлөө л ажилласан. “Опал” дээр зохиолчийн дэвшүүлсэн санааг л хүнд хүргэхийг зорьсон. Би боол байхгүй юу, зохиолчийн өмнө. “Шөнө дундын бүжиг”, “1984” ч ижил. “Гэм зэм” дээр тэгээгүй. Өөрийнхөө найруулагчийн амбицад үйлчилсэн. Ер нь найруулагч бол зохиолчийн бөгөөд зохиолын боол юм. Хааяа сахилгагүйтэх хүсэл төрнө л дөө. Тийм бол шийдэл дээрээ төвлөрч болно... Тэр утгаар “Гэм зэм” арай онцгой байх боломжтой тал бий.

-“Амьдрахуй” дээр бас зохиолдоо үйлчилж байна уу?

-Аль аль нь. Тэнцүү авч явна. Тэр утгаар надад дахиад онцгой байна. Учир нь би найруулагчийнхаа амбицад үйлчлээгүй жаахан удсан. Зохиолд үйлчлэх нь маш зөв шугам ч эго бас хүчтэй тэсэрч ирдэг. Иймд энэ удаа яг тэнцүү, аль алинд нь үйлчлэх гэж хичээж байна.

-Продюсер бол яриангүй гол үүрэгтэн. Түүний гавьяаг хэзээ ч далд хийж болохгүй. Гэхдээ найруулагч, продюсер хоёрын харилцаа гэж юу юм бэ. Продюсерын хий гэснийг л хийдэг бол найруулагчид хэцүү биз дээ?

-Ганц найруулагч жүжиг тавиад явна гэж хэзээ ч байхгүй. Би мужаан бол багаж хэрэгсэл бүгд минь миний хамт олон. Тэр үүднээс хамт олныг нэгтгэж, дуудан авчирч, нөгөө талаас найруулагчийг мэдэрч, түүнийг чиглүүлж, хурцалж, хөглөдөг хүн бол продюсер. Иймд Т.Ариунчимэгтэй тав дахь жилдээ хамтарч ажиллаж байна. Өнөөдрийг хүртэл хийсэн жүжгүүдийн хөгийг Т.Ариунчимэг өгдөг. Хамтын ажиллагааны ойлголцол өндөр байна гэсэн үг. Найруулагчийг бүрэн мэдэрсэн, ойлгосон бөгөөд нийгэм юу хүсэж буйг мэддэг, энэ хоёрыг уулзуулах зохиолыг сонгож чаддаг, тэгээд хөглөж зөвлөж өгдөг том багана л даа. Энэ шаардлагыг манай продюсер 100 хувь биелүүлдэг. Т.Ариунчимэг СУИС-д багшилж байсан, Урлаг судлалын магистр. Өөрөө хөгжмийн хүн. Барууны урсгал чиглэл дагуудаа миний өрөөсөн дугуй. Гоо зүйн мэдрэмжээрээ бид хоёр сайн ойлголцдог. Миний алдааг хэлж, оноог бататгаж өгдөг. Энэ үүднээс жинхэнэ продюсер гэж би боддог.

-Продюсер хэт арилжааны зорилго хөөгөөд эхэлбэл зогсоож чадах эсэх их сонин юм, найруулагч хүний хувьд. Тэр хүн мэдээж ашгаа бодно. Та үйлчлэгч болчихвол?

-Яг зөв. Продюсер мөнгө олохыг хүснэ, энэ хууль шүү дээ. Хийсэн жүжгийг хүн үзэхгүй бол ашигтай ажиллагаа биш. Харин найруулагч дундыг баримтлах ёстой л доо. Олон нийтэд ойлгуулах тал дээр өшөө нарийн ажиллах шаардлага гарч байгаа. Би бол массын биш классик гэж яримаар байна, тийм цэг дээр очсон байна. Массын гэж ярих тусмаа классик урлагийн талаар бодолцож эхлэх ёстой юм шиг. “Трүмэний шоу” бол Холливүүдийн кино. Бүгдээрээ л үздэг. Гэхдээ массын бүтээл гэх үү. Сонин биз дээ. Энэ бол андэрграунд бүтээл. Хүлээн зөвшөөрөгдөөд ирэхээрээ классик болчихдог. Би бол хүн ойлгохгүй байсан ч хамаагүй гээд андэрграунд хийдэг хүмүүсийг гайхдаг л даа. Гайхдаг гэх үү, ойлгодоггүй гэх үү. Нөгөө талаас хүн бүрд ойлгомжтой, хямд бүтээлд дургүй. Агуулга сайн мөртлөө хүмүүст ойлгогддог байх ёстой л гэж үздэг. Тэгэхээр продюсерын хүсэл мөнгө (мэдээж урлаг бий, мөнгө нь дийлэнх), найруулагчийн хүсэл урлаг, энэ нөхцөл нь классик хийх зорилго руу чиглэж байна. Иймд “Амьдрахуй” бол зүгээр л сайхан драмын жүжиг. Дотроо бол классик болгохыг хүссэн. Найруулагчийн арга техникийн тухайд гэвэл би бас өөр юм ярина. Би бол импрессионист театр хийхийг хүссэн. Маш сонирхолтой лаборатори гарч ирсэн. Гэхдээ үүнийг олон нийт ойлгож, таашаах ёстой. Тэгж байж сая бүтээл болно.

-“М.Батболд арилжааны бүтээлүүд рүү орчхов уу” гэдэг яриа бол яригдаад эхэлчихсэн л дээ. Та массын найруулагч гэдэг нэр зүүвэл ямар санагдах вэ. Түүнээс айж байна уу, эсвэл хэзээ ч тийм нэр зүүхгүй гэж бодож байна уу?

-Хэзээ ч тийм нэр зүүхгүй гэж бодож байна. Массын зохиолч гээд байгаа хүмүүсийн бүтээлийг уншихаар нийгэмд асар ойлгомжтой мөртлөө агуулга байхгүй. Ингэхээр манай нийгэм ер агуулга хүсэж байна уу гэж эргэлзэхэд хүрч байгаа юм л даа. Тэгж бодохоор бас гутралд ормоор. Уран бүтээлч хүн бол энэ нөхцөлд сонгодог гэдэг өнцгийг л барих ёстой шиг. Иймд би хэзээ ч тийм нэр хоч зүүх боломжгүй байх. Учир нь мэргэжлийн найруулагч гэдэг судлаач, суралцагч, туршигч байдаг. Эрэл хайгуул хийж, шинийг нээдэг мөн чанарынхаа хувьд олон нийтэд таашаагдах боломжуудыг алдаж л байдаг. Цоо шинийг хийе гэхээр хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байх тал элбэг. Иймд бүтээл бүр олон нийтэд таалагдах боломжгүй болчихно. Зарим бүтээлийг яг таалагдъя гэж зорьж хийж болно. Харин тэр үедээ бас хийж чаддаг байх хэрэгтэй. Мэргэжлийн найруулагчийн хувьд энэ асуудал биш байх гэж бодож байна. Хайж, суралцдаг байдлаа алдчихвал л би массын найруулагч болох боломжтой.

-Та сэтгэцийн эмчээс театр луу үсэрч орсноос хойш зургаан жил болж, зургаан жүжиг тавьж. Одоо сонголтынхоо өмнө жаргалтай байж чадаж байна уу?

-Асар их жаргалтай байна. Өөрийнхөө сонгосон зовлонгоор л зовж байгаа нь жаргалтай байна. Сонгоогүй биш сонгосон зовлон өөр шүү дээ.

-Ямар зовлон?

-Эрсдэл хүлээж, түүний ард гарч, ялж, тэмцэж, ойлгож, суралцаж. Энэ найруулагчийн мэргэжлийн хувьд сайхан мэдрэмж өгдөг. Зовлон юм шиг мөртлөө. Нөгөө талаар би сэтгэцийн эмчээ хийж л байгаа. Зритель дүүрэн хүмүүс уйлж хайлна, катарзис болно. Үүнийг би сэтгэцийн эмчийн ажлаа хийж буй хэрэг гэж өөртөө зөвтгөдөг.

-Ганцаардал нэмэгдэж байна уу. Ертөнцийнхөө захаас атгачихсан уран бүтээлч хүн бусдад хувь хүнээрээ ойлгогдож чаддаггүй шүү дээ. Уран бүтээлийн амбиц өндөр, амжилт арвин ч нүцгэн үнэн гэвэл их тийм ганцаардмал, тусгаарлагдмал амьдралтай болчихсон?

-Ганцаардлын бүс гэдэг надад эрх чөлөө өгдөг. Хэн нэгний найз нөхөр болоод л, олон дунд явах нь асар эрх чөлөөгүй юм шиг санагдсан. Хэн нэгнээс үл хамаарч, өөрийнхөө ганцаардлын бүсэд, чөлөөт радикалын хэмнэлд оршин тогтнох нь надад аз жаргалтай. Энэ өөрөө найруулагчийн хүчний гол төв болдог. Найруулагч хэн нэгний хувьд сайн холбоотон болоод л эхэлбэл түүнийгээ алдаж, хэн ч биш болох боломжтой. Уран бүтээл өөрөө асар том эрх ашиг. Найруулагч хэнээс ч үл хамаарсан эрх чөлөөтэй, хүсвэл ганцаарддаг, хүсвэл нийт дундаа ордог энэ чөлөөт радикалаа хадгалж байж уран бүтээл хийнэ.

-Ганцаардлаасаа гараад ирье гэвэл төвөггүй харилцаад явчхаж чаддаг хүн байх л даа. Ингэхдээ дүр эсгэх шаардлага гардаг уу. Бусадтай хэр үнэнээсээ харилцдаг вэ. Доторх хүн гэж ярьдаг даа, түүнийг нь бусад хүн хэр олж хардаг вэ?

-Дотор хүнээ би нуух дуртай. Дотор хүнээ ил гаргаад, ойлгомжтой болгочих юм бол сейфнийхээ түлхүүрийг хэн нэгэнд өгнө гэсэн үг. Түлхүүр атгачихвал дотор хүнийг судлах боломж олдоно. Судлагдчихвал би хэн нэг хүний хамааралд орно. Тийм учраас би дотор хүнээ дандаа нуудаг. Ил гаргах маш дургүй. Дотор хүнийг ил гаргачихаар би тэр хүнд итгэхээс өөр аргагүй болчихно. Итгэчихвэл тэр хүнээс хамааралтай болно. Тэр хүнд итгэж, тэр хүнээс хамааралтай болчихвол түүнд амархан гомдоно. Эргээд дайсан болно. Тийм болохоор ганцаардал аягүй таатай бүс.

-Тэгэхээр муухай хүйтэн юм биш үү?

-Тийм болохоор л найруулагч хүн сайн хүн байх боломжгүй гэж хэлсэн.

-Найруулагч учраас л тэр үү?

-Тийм.

-Тэгээд амьд хүн л юм хойно, хүнд итгэмээр, гомдмоор, хэн нэгний хувьд чухал хүн байхыг хүсмээр мэдрэмжүүд чинь нөхөж баршгүй орон зай шүү дээ. Тэр орон зайг уран бүтээлээр нөхөж болж байна уу?

-Нөхнө шүү дээ.

-Нөхөж байна уу?

-Уран бүтээлээр нөхнө.

-Эцсийн эцэст гунигтай тавилан юм шиг санагддаггүй юу?

-Уран бүтээл гол нь хүнийг донтуулдаг. Би мэргэжилдээ үнэнч байгаадаа л ийн ажиллаж буй хэрэг биш. Би өөрөө донтчихсон байхгүй юу. Архинд донтсон бол уугаад л яваад байхтай ижил. Би театрт донтчихсон учраас энэ. Хүн донгоос болж гэр бүлээсээ ч салдаг, бүгдийг хаяж чаддаг. Би тийм л хүн. Тэгэхээр тийм л байгаа юм л даа. Нэг талаасаа.

-Нэг талаасаа л.

-Нэг талаасаа.

-Яах вэ, донгоос бол хүн ангижрах ёстой гэдэг тал нь дийлэх байх л даа. Суурь сэтгэл нь цэгцрээгүй тул юманд донтдог.

-Хүн угаасаа ямар нэг юмны донтон шүү дээ. Органик бодгаль ямар нэг юманд донтдог, хамааралтай болдог. Өөрөө мэдэх, мэдэхгүйн л асуудал. Муу юманд донтвол муу, сайн бол сайн л биз. Сайн юм хийхэд донтчихсон хүн сайн хүн л байхгүй юу.

-Та “Амьдрахуй” жүжгээр дорнын философид хөл тавьсан гэж ярьж байна. Энэ хүрээнд буддизм голчилж, Күнзээр залгамжлан олон сэдэв хөндөж болно. Харин таны жүжигтээ барьсан гол санаа нь?

-Хүлцэхүй. Би энэ жүжгийнхээ үзэл санааг “Оршихуйн үндэс нь хүлцэхгүй юм” гэж кодолсон.

-Тэр таны үг юм уу. Зохиолчийнх байна гэж бодсон.

-Тийм. Ярилцаж байгаад санал оруулсан. Хүлцэнэ гэдэг л өөрөө оршихуйн гол цөм юм шиг санагдсан. Хүлцэх гэж хүлээн зөвшөөрөхийг хэлнэ. Энэ тэмцэл үү, бууж өгч буйн илрэл үү. Энэ л дорнын философийн гол өнгө аяс, “Амьдрахуй” жүжгийн гол код юм гэж харсан. Асар их зовлонг яаж даван туулах вэ. Хүний ертөнц уналт руугаа л чиглэдэг. Дээрээс доош, залуугаас хөгшин рүү. Энэ чиглэлд оршин тогтнох боломж нь хүлээн зөвшөөрөх, хүлцэх. Хүлээн зөвшөөрнө гэдэг мэдрэмж өөрөө асар амар амгаланг өгч байдаг. Магадгүй хүн төрөлхтөнд байх цорын ганц гарц энэ.

-Оновчтой тодорхойлж гэж харсан. Зарим уншигч “Баахан зовлон, үхэл хагацал л байна. Эцсийн эцэст тэгээд ямар гаргалгаанд хүрч байгаа юм бэ?” гэж хэлдэг. Зүгээр л хүлээж аваад, туучиж туулаад амьдрах нь л амьдрал юм гэж зохиолч хэлсэн болов уу. Харин таны хувьд хүлцэнэ гэдэг ойлгоно гэсэн үг мөн үү. Эхэлж ойлгоно, ойлгосон юмаа хүн хүлцэж чаддаг гэж?

-Хүлцэх гэдэг нь ойлгох юм байна. Чи гоё хэллээ. Эхлээд тэмцэлдэнэ. Дараа нь хүлээн зөвшөөрнө. Тэмцэнэ гэдэг нь ойлгох процесс юм байна л даа. Хүлцэнэ гэдэг ойлгосны дараах байдал.

-Мөн хятад зохиол гэхээр үзэгчдэд “Аянгын бороо”, “Сэрүүн хасын нууц” энэ тэрийн дараах хэлбэрийн тавилт юм шиг зарим хүн ойлгоод байна лээ?

-Хятад зохиол тавихын тулд заавал дэвүүр бариулах шаардлагагүй л дээ. Энэ жүжгийг би их глобал харж байна. Хятадын, хятад хүний биш ер хүний ертөнцийн тухай жүжиг гэж ойлгож байна. Тийм учраас хов хоосон орон зайд хийж, үүнээс хүний ертөнцийг нээхийг хүсэж байгаа.

-Нээрэн ямар ч чимэглэлгүй, зүгээр хоосон тайз байх юм уу?

-Байхгүй. Ямар нэг хэлбэрт баригдахгүйгээр хийж байгаа. Энэ нь хүлцэхүй гэдэг мэдрэмж, нөгөө талаар “Амьдрахуй” гэдэг зохиолыг илэрхийлэх оновчтой арга шиг санагдсан. Хоосон чанар ч орж ирж байна.  Тэгэхээр хятад л хэв маяг барина гэдэг явцуу хандлага.

-Тийм учраас импрессионист гэж хэлж байгаа юм уу?

-Хүний бодол, дурсамжаас бүтсэн зохиол учраас. Романдаа нэг өвгөн нэг залуу зохиолчид өөрийн амьдралын тухай ярьдаг. Хүний дурсамж, далд ухамсарт хадгалагдсан тэр мэдээллүүд илэрхийлэгдэж гарч ирэх юм бол тайзан дээр яав ч реалист байх боломжгүй. Импрессионизм гэдэг сэтгэгдэл гэсэн үг. Тухайн мөчийн сэтгэгдэл байж болно, дурсамжаас ч үүдэж болно. Дурсамжаас үүдсэн сэтгэгдлийг гаргах гэж хичээсэн учраас импрессионист гэж хэлж байгаа. Уран зурагт, хөгжимд бий. Театрт яагаад байж болохгүй гэж. Үзүүлэх боломжтой юу, боломжтой. Учир нь бусад урлагт импрессионизм байдаг учраас. Театр өөрөө дээд математик болохынхоо хувьд импрессионизмыг үүсгэх боломжтой. Тогтсон онол байхгүй ч үүнийг лаборатори театраар хийж болно. Асар их туршиж ажилласан. Голдуу пост драм хийдэг л дээ, лаборатори ажиллагаагаар. Би классик хийж, ард түмэнд хүргэхийг зорьсон нь бас нэгэн эрсдэл.

-Импрессионист драм гээд хэлчхэж байгаа бол энэ судлаач, шүүмжлэгчдийн өмнө томоохон зарлал өлгөчихлөө гэсэн үг?

-Тийм. Импрессионист драм хийе гэж зорьсон.

-Энэ театрт ор байдаггүй ойлголт уу?

-Театрт импрессионизм бий гэдэг онол байхгүй. Харин байлгах гэсэн туршилт байх боломжтой. Магадгүй энэ жүжиг импрессионист болоогүй байж болно. Мөн байх өнцөг харагдаж болно. Найруулагчийн хувьд оролдлого л байгаа юм. Гэхдээ нотлохын тулд олон нийтэд ойлгогдох, таалагдах талаас хийж байгаа гэсэн үг.

-“Мастер Маргарита хоёр” юу болсон бэ?

-Цагаа хүлээж байна. Он гараад хийгдэх ёстой. Ярих арай эрт байна. Хамаагүй төлөвлөхөөс одоо айдаг болсон. Гэнэтийн төслүүд орж ирээд. Би “Фауст”-аас өмнө л энэ талаар бодож байсан. Иймд энэ бүтээлийг хийх гэж зургаан жил мөрөөдөж байна. Оюутан байх үетэйгээ харьцуулбал арваад жил. Хийчихвэл үхсэн ч яах вэ.

-Туйлын мөрөөдөл нь ийм зохиол гэхээр уншигчдад нэг мессеж очиж байгаа байх. “Гэм зэм” дэргэд нь хялбархан санагдаж байна. Санаанд багтахгүй л байгаа юм даа.

-Би ч яаж хийхээ сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ л маш их хүсэж байна.