П.Отгонбаяр: Хүүхдийн сэтгэц, мэдрэлийн эмгэг зан төрхийн өөрчлөлтөд хүргэдэг

Эцэг эх, асран хамгаалагч бидэнд нийтлэг тохиолддог нэгэн асуудал бол нас, насны хүүхдийн зан төрхийн өөрчлөлт юм. Хэт дураараа, зөрүүд, ууртай, уцаартай, дуугаа хураасан гээд  олон янз байх нь нийтлэг. “Анагаах мэдлэг” энэ удаад Анагаах ухааны доктор, клиникийн профессор, “Бүүвэй ээж”  хүүхэд, хүүхдийн мэдрэлийн эмнэлгийн зөвлөх эмч П.Отгонбаяртай нас насны хүүхдийн зан төрхийн өөрчлөлт сэдвээр ярилцлаа.

-Ааштай, ууртай, зөрүүд хүүхдүүд нийтлэг. Хүүхдийн мэдрэлийн эмчийн хувьд үүнийг хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Юуны өмнө уур гэдэг ойлголтын тухай товч дурдъя. Хүүхэд гэлтгүй том хүн ч гадны ямар нэгэн таагүй нөхцөлд, бие организм болоод сэтгэхүйн талаас үзүүлж байгаа хариу урвалыг уур гэж энгийн үгээр тодорхойлж болно.  Уургүй хүн гэж байхгүй. Хүн болгон ямар нэг хэмжээгээр өөртөө таалагдаагүй байдлаа биеийн хэлэмжээр болон хэл яриагаараа илэрхийлж гаргадаг. Уурлана гэдэг нь зан төрхийн нэг хэлбэр л дээ. Хүүхдийн зан араншин хэзээнээс эхэлж бүрэлдэж бий болдог вэ гэж хүмүүс их асуудаг. Энэ  жаахан төвөгтэй асуудал. Хүний зан араншинд нөлөөлдөг хэд хэдэн хүчин зүйл байна. Нэгдүгээрт, удамшлын хүчин зүйл. Эцэг эх нь ширүүн дориун араншинтай эсвэл эцэг эх хэт номой байх  гэдгээс улбаалаад эцэг эхийнхээ араншинг өвлөсөн гэж хүмүүс ярьдаг. Энэ ч үнэний ортой.

Түүнчлэн тухайн хүүхэд ямар орчинд төрж өсөв, үүнд гэр бүлийн хүмүүжил өөрөөр хэлбэл эцэг эх, гэр бүлийн гишүүдийн  хоорондын харилцаа, мөн  цэцэрлэг сургуулийн орчинд ямар хүүхэдтэй үерхэж байгаа, тэр ч бүү хэл ямар ёс суртахуунтай, ямар мэдлэг мэргэжилтэй багш сурган хүмүүжүүлэгчээр ном заалгаж байгаа зэрэг нь хүүхдийн зан байдалд нөлөөлдөг.

Хүүхдийн зан төрхөд нөлөөлдөг бас нэг хүчин зүйл бол тухайн хүүхэд мэдрэл сэтгэцийн ямар нэг эмгэгээр өвчилсөн бол, тухайлбал тархины хүчилтөрөгчийн дутмагшил, тархины цус харвалт, тархины эдийн болон бүрхүүлийн эмгэг, тархины хүнд гэмтэл, уналт таталт  гэх мэт эмгэгүүдийн үлдэц нь зан төрхийн өөрчлөлтөд  хүргэдэг.

Дээрх гурван хүчин зүйл  хүний зан төрх араншин төлөвшихөд гол нөлөө үзүүлдэг байна.

-Хэрхэн нөлөөлж байгааг бид хэдийнээс мэдэх боломжтой вэ?

Эрүүл төрсөн хүүхэд амьдралынхаа эхний нэг сартайд ямар нэгэн сэтгэлийн хөөрөл үзүүлдэггүй.  

Хоёр, гурван  сартайгаасаа хүүхэд орчноо мэдэрч эхэлнэ тухайлбал, юм дагуулж харах, чимээ чагнах, ээжийгээ таньдаг болох гэх мэт, энэ үеэс хүүхдийн  зан төрх төлөвших  үндэс суурь тавигдаж эхэлдэг байна. Тэгэхээр энэ үед  ээж хэдий чинээ  хүүхэдтэйгээ ойр дотно  эелдэг харьцаа үүсгэнэ төдий чинээ хүүхэд амар амгаланг мэдэрдэг  бөгөөд энэ нь түүний тайван байх үндэс болдог байна.  

4,5  сартайгаас хүүхдийн хөдөлгөөн сэтгэхүйн хөгжил  эрчимтэй явагдаж эхлэх бөгөөд хүүхэд  гадаад орчноо илүү таньж мэдэж эхлэх, ойр дотны хүнээ таньдаг болох, танихгүй хүнээс бишүүрхэх, аливаа үйлдлийг дууриаж хийх, нэг, хоёр  нас гэхэд үйлдлийг дууриахаас гадна, өөрөө бие дааж хийх сонирхолтой болдог. Энэ насан дээр хүүхэдтэйгээ харьцахдаа урьдахаас илүү дотно харьцаа үүсгэх, болохгүй зүйлийг нь ойлгуулах, зөв хийж байгаа үйлдлийг нь магтах зэргээр хүүхэдтэйгээ илүү ойр дотно нөхөрсөг харьцаа үүсгэх нь чухал байдаг.

-Эцэг эхчүүд хүүхдээ тайвшруулах гэж буруу зан үйлд сургадаг-

Гэтэл эцэг эхчүүд хүүхэд уйлахаас төвөгшөөж буруу зүйлийг өөрсдөө эхэлж хийдэг, тухайлбал уйлж байгаа хүүхдийг тайвшруулах гэж гар утас өгөх, зурагт дээр хүүхэлдэй тавьж өгөх гэх мэтээр саатуулдаг арга нь хүүхдийг буруу зан үйлд сургаж байна гэсэн үг.  Эсвэл хүүхэд хоолоо өөрөө идэх гэхээр  асгаж цутгана гээд аманд нь хийж өгөх, хувцсыг нь өмсгөх, нэхсэн болгоныг нь авч өгөх гээд янз бүрийн арга хэрэглэдэг. Энэ байдал нь хүүхдийн зан төрхөд төдийлөн сайн нөлөөлөхгүй, эсрэгээрээ бэлэнчлэх сэтгэлгээнд сурах эхлэлийг тавьж өгөхөөс гадна  хүүхдийн урмыг хугалдаг. Үүнээс үүдэн хүүхэд уцаартай болох, уйлах, хашгирах, хазах, юм шидэх, савж ойчих гэх мэт араншин гаргаж эхэлдэг. Эл байдал нь эцэстээ тухайн хүүхдийг зан төрхийн өөрчлөлттэй  болгох аюултай.

- Дээр дурьдсан байдалд хүргэхгүйн тулд  яах ёстой вэ?

Хүүхэд уурлаж байх үед зарим эцэг эхчүүд загнах, зодох арга хэрэглэдэг. Энэ бол маш буруу, эсвэл хүссэн зүйлийг нь авч өгч, хийж тайвшруулдаг энэ бас буруу хандлага.  Тухайн хүүхэд юунаас болоод уурлав, уйлав гэдгийн шалтгааныг  олох хэрэгтэй.  Жишээ нь хүүхэд юу нь мэдэгдэхгүй уйлаад байвал, тухайн хүүхэд өвдөөд, өлсөөд, халууцаад, даараад, бааж шээгээд уйлж байж болно, эсвэл аав ээж нь өөрийг нь тоохгүй хамт  тоглохгүй, анхаарал тавихгүй  эрхлүүлж энхрийлэхгүй байх гээд олон шалтгаан байгаа. Түүнийг нь олж илрүүлэх чухал.

Хүүхдийнхээ уурлаж, уйлж байгаа шалтгааныг нь олсон бол тайвшруулах арга амархан. Жишээ нь, өлссөн бол хоолллох, халууцсан бол сэрүүцүүлэх, өвдсөн бол эмчлэх гэх мэт.

Хүүхдийг тайвшруулахдаа тэвэрч, үнсэж, илж, бүүвэйлж тайвшруулах  ба том хүүхдүүдтэй харьцахдаа хүүдээ, охиндоо хайртай шүү, миний хүү, охин ухаантай шүү, сайн байна, баяр хүргэе гэх мэтээр  тайвшруулж болно. Харин эсрэгээрээ утсаа өгөх, эсвэл ямар нэг юм амлах, барьцаалах нь хүүхдийг улам өөгшүүлэхээс тайвшруулах арга биш. Ингэж аргадах нь эцэстээ хүүхдээ буруу  зан араншинтай болох   эхлэлийг тавьж байна гэсэн үг.

-Шийтгэх, барьцаалах, амлалт өгөх нь эцэстээ ямар сөрөг үр дагаврыг бий болгох вэ?

Тайван бус байгаа хүүхдээ буруу аргаар тайвшруулбал хүүхэд давардаг. Утсаа өгөхгүй бол уйлна, хашгична, толгойгоо цохино, шал дэвсэлнэ гэх мэтээр аашилж байгаад санасандаа хүрдэг. Эхнээсээ хүүхдийг ингэж тайвшруулаад сургасан бол яг ингэж аашилж байж санасандаа хүрдэг. Тиймээс анхнаасаа бурууг ойлгуулж сургах хэрэгтэй. Тухайлбал, утас авна гэж уйлж байгаа хүүхдийг анхнаасаа утсаар саатуулахгүй байх байсан, утас буруу хортой гэдгийг ойлгуулах ёстой, үүний тулд эцэг эх өөрсдөө хүүхдийнхээ дэргэд утас барихгүй байх, өөрсдөөсөө эхэлж буруу арга барил зуршлаасаа салж хүүхэддээ зөв үлгэр дууриал үзүүлэх хэрэгтэй.

-Зан төрхийн өөрчлөлтийг эмээр эмчилнэ гэж байхгүй-

-Зан байдалтай холбоотой ямар эмгэг нийтлэг тохиолдож байна вэ?

Зан төрхийн өөрчлөлтөөр илэрдэг олон эмгэг бий. Үүний нэг нь таталт. Ялангуяа ажиглагдахгүй хэлбэрийн буюу анагаах ухаанд бага уналт гэж нэрлэдэг, ийм хэлбэрийн уналттай хүүхдийн  хөдөлгөөн, сэтгэхүй хоцроод байдаг. Эцэг, эхчүүд таталтыг нь мэдэхгүй манай хүүхэд хоцроод байна гээд явж байдаг. Гэтэл бага уналтаар өвдөөд удчихсан байх жишээтэй. Үүнээс үүдээд хэдий хэмжээгээр олон  удаа таталт өгнө төдий хэмжээгээр хүүхдийн хөдөлгөөн тэр тусмаа сэтгэхүй  илүү хоцорч эхэлдэг. Ийм байдалтай удаан явсан байвал зан төрхийн өөрчлөлт гарч ирдэг. Юм болгон таалагдахгүй, авах, хийх гэсэн юмаа заавал өөрийнхөөрөө болгож байж тайвширдаг, ууртай догшин зөрүүд болно. Тиймээс эцэг эхчүүд хүүхдээ маш сайн ажиглаж мэргэжлийн эмчийн зөвлөгөөг авах хэрэгтэй.

-Мэлрээ хүүхдүүд бас байдаг. Тэр ямар учиртай вэ?

Зарим эцэг эхчүүд манай хүүхэд их юм боддог, хүн үг хэлээд байхад сонсдоггүй, өөр зүйлд анхаараад байдаг, заримдаа бүр гөлрөөд сууж байдаг гэх мэт ярьдаг. Үнэндээ энэ нь таталтын нэг хэлбэр байх магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, миний түрүүний хэлсэн бага уналтын нэг хэлбэр гэсэн үг. Үүнийг эцэг эхчүүд мэддэггүй учир  юугаа хийгээд гөлрөөд байгаа юм бэ гэж загнадаг тал бий.  Ямар тохиолдолд эцэг эхчүүд анхаарч эхэлдэг вэ гэхээр тархмал таталт буюу их уналтаар унаад ирэхээр эмчид ханддаг. Түүнчлэн татганаа  өвчний үед хүүхэд уур уцаартай, тайван бус болно, хүчилтөрөгчийн дутмагшилтай төрсөн хүүхдэд зан төрхийн өөрчлөлт илэрч болно. Гэх мэт мэдрэлийн олон өвчний үед зан араншин өөрчлөгддөг тал бий. Гэвч эдгээрээр өвдсөн бүхэн зан төрхийн өөрчлөлттэй гэж ойлговол өрөөсгөл ойлголт болно. Иймд нарийн мэргэжлийн эмчийн зөвлөгөө авч оношоо тодруулах нь зүйтэй.

-Нөгөө бужигнуулж үймүүлдэг хүүхдүүд дуугаа хураагаад эхэлдэг. Энэ процессийг аав ээжүүд хэрхэн харах ёстой вэ?

-Зарим хүүхдүүд илэн далангүй ярьдаг, зарим нь дуугаа хураачихдаг. Хэдий хэмжээгээр илэн далангүй нээлттэй байна тэр чинээгээр бугшиж байгаа зүйлээ гаргах боломж нээгддэг. Энэ тохиолдолд тухайн хүүхдэд болж байгаа процессийг ойлгоод ямар арга хэмжээ авах вэ, яаж туслах вэ гэдэг аргыг хайна. Дотогшоо хүүхдүүд их төвөгтэй. Яаж ч байсан дуугардаггүй хүүхдүүд байдаг. Ийм хүүхэдтэй харьцахдаа эхлээд найз болох хэрэгтэй. Энэ бол маш удаан хугацаа шаардана.  Хүүхдийг нээхийн тулд эхлээд өөрийгөө тухайн хүүхдэд нээж ойлгуулах, нарийн эмзэг асуудлыг  өөрөөсөө жишээ татаж ярихад хүүхэд дуртай байдаг, яагаад гэвэл энэ хүн намайг итгээд ярьж байна, би энэ хүний итгэлийг даах, нууцыг хадгалах ёстой гэдэг ойлголтыг төрүүлэх ёстой, ингээд ирэхээр хүүхэд аяндаа өөрийгөө нээж эхэлдэг. Мэдээж хүүхэдтэй юу ярихав, яаж ярихав, хэзээ ярихав, хаана ярихав гээд олон арга байгаа.

-Ямар шинж тэмдэг илэрч байвал мэдрэлийн эмчид нэг үзүүлчихье гэж сэрэмжлэхэд гэмгүй вэ?

-Хэрвээ тухайн хүүхэд нярай, бага насны, өсвөр насны бол гэж ярих нь зүйтэй.

Нярай болон балчир насны хүүхэд нойр муу, тайван бус, цочромтгой, хөгжлийн хоцрогдолтой, таталт өгдөг бол, бага насанд хөдөлгөөн ихтэй, анхаарал төвлөрөлт тааруу, ой тогтоомж муу, хэл ярианы хоцрогдол, зөрүүд ааштай, янз бүрийн илүү хөдөлгөөн хийдэг бол, өсвөр насанд толгой өвддөг, хурц ааштай, дотогшоо, нойр муу гэх мэт шинжүүд илэрч байгаа тохиолдолд эмч, сэтгэлзүйчэд  хандах нь цаашид бие хүн болж төлөвшихөд мэргэжлийн зөвлөгөө өгөхөөс гадна оношилгоо, эмчилгээнд чухал ач холбогдолтой.

-Зан төрхийн эдгээр өөрчлөлтүүд эдгэрч  илаарших уу?

-Зан төрхийн өөрчлөлтийг эмээр эмчилнэ гэж бараг байхгүй. Ямар хүүхдүүдтэй нөхөрлөж байна, ямар орчинд илүү олон цагийг өнгөрөөж байна гэдгийг судлах,  гарч ирээд байгаа өөрчлөлтийг ямар нэг эмгэг өөрчлөлтөөс үүсээд байна уу гэдгийг тодорхой болгох хэрэгтэй.

Хүүхдийг зан төрхийн ямар нэг асуудалгүй, зөв хүмүүжил ёс суртахуунтай хүн болгож төлөвшүүлэхэд орчин гэр бүл болоод цэцэрлэг, сургууль хамт олны нөлөө, хүүхэдтэйгээ зөв боловсон, тэднийг сонсож, хүндэтгэж харьцах,  бурууг ойлгуулах, зөвийг магтан дэмжих, буруу үйлийг дэвэргэж хөөргөхгүй байх, ямар нэг өвчнөөс улбаалсан байвал эмчилгээг цаг алдалгүй хийх, сэтгэл заслын эмчилгээ хамгаас чухал.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Б.ХАШ-ИЛД

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй