Оюуны өмчийн газрын улсын ахлах байцаагч Ч.Эрдэнэбаяр: Дууг зохиогч нь л өмчилнө, дуучин зөвхөн дуулна

Урлагийн салбарт дууны уран бүтээлийн эзэмших эрх үе үе асуудал болсоор байна. Ингэхдээ ихэвчлэн дуучид тухайн бүтээл дээр гомдол сэтгэгдэл гаргаад буй. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд дуучин Д.Бурмаа, Э.Мөнгөнчимэг нар “Хулан хонгор” дууг дуулах эрх дээр маргалдсан бол сая АЖ Ш.Чимэдцэеэ “Хүмүүний нэгэн урсгал” дууг “Хувь заяа” УСК дуучин Х.Мөнгөнцэцэгээр дуулуулсныг хууль бус хэмээх мэдээлэл гаргасан.

Бид энэ талаар Оюуны өмчийн газрын улсын ахлах байцаагч Ч.Эрдэнэбаяраас тодруулж тайлбар ярилцлага бэлтгэлээ.

-Дууны уран бүтээл дээр эзэмших эрхийн маргаан гарах болсоор удлаа. Ярианы эхэнд та энэ талаар ерөнхий ойлголт өгөх мэдээллийг өгөөч?

-Зохиогчийн эрхийн салбарт дууны уран бүтээлийн талаарх маргаан нэлээд гараад байгаа. Ингэхдээ нийгмийн сүлжээнд энэ тухайгаа нийтэлсэн нь олон нийтийн анхаарлыг татаж маргааны сэдэв болчихдог. Үнэндээ тухайн асуудал юу байв гээд харахаар айхтар ноцтой асуудал үүсчхээгүй байдаг.

Нийгмийн сүлжээнд нийтэлсэн нь хүмүүсийн дунд хуваагдал, талцал үүсгэж хэлэлцүүлэг мэт болоод ирэхээр зохиогчийн эрхийн тухай хууль гэж байна уу, яагаад хэрэгжихгүй хүмүүсийг хохироогоод байна гэх мэтээр хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлах боломж бий болоод байна. Үнэндээ бол энэ шийдэхэд хэцүү, ойлгомжгүй зүйл ердөө ч биш. Зохиогчийн эрхийн тухай хуулинд зааснаар тухайн бүтээлд онцгой эрх эзэмшдэг зохиогчдоос л зөвшөөрөл авах ёстой. Жишээ нь, дууны уран бүтээл дээр үг зохиогч, ая зохиогч хоёр онцгой эрх эзэмшигчид байдаг. Энэ хоёр хүн байх, нэг хүн байх, эсвэл шүлгийг нь хамтраад зохиосон байж болно шүү дээ. Тэгэхээр яг л бүтээсэн хүнээс зөвшөөрөл авч байж л дуулах эрхтэй болно. Хуулинд ингэж заасан.

Энэ тухайд ялангуяа нийтийн дуучид зөвшөөрөл авахгүйгээр дуулж байгаа нь маргаануудаас харагдаж байна. Хэнээс зөвшөөрөл авсан бэ гэхээр хэн нь ч дуугарахгүй, нийгмийн сүлжээнд талцал үүсгээд байгааг хууль зөрчөөд дуулчихсан юм байна гэж харахад хүргэж байна.

-Дуучид өөр хоорондоо маргаад байгаа асуудлыг хэрхэн ойлгох вэ?

-Хүмүүсийн дунд нэг буруу ойлголт яваад байгаа нь анхны дуулсан дуучин зөвшөөрөл олгодог мэтээр мэдээлэл өгөөд байгаа юм. Миний дуулсан дууг тэр хэлэхгүй дуулчихлаа гэдэг ч юмуу. Нэг талаас энэ нь манай уламжлал, ёс зүйтэй бас холбоотой байж болно. Монголчууд эрт үед зохиогчгүй уртын дуу, ардын дуу дуулдаг. Ингэхдээ түрүүлж дуулсан хүнд  хадаг барьж ая данг нь сонсоод дуулдаг, тухайн хүнээ багшаа гэж нэрлэдэг байсан.  

Харин одоо цагт зохиогчид дуу бүтээж Оюуны өмчийн газар байгуулагдаж эрхзүйтэй болоод 70, 80 жил болчхоод байхад дуучид ойлгохгүй байгаа нь харамсалтай юм. Маргаанд оролцож байгаа дуучдыг харахад соёл урлагийн мэргэжлийн сургууль төгссөн, мэргэжлийн байгууллагын дуучин хүн ч байна. Тэднийг сургуульд сурч байхад зохиогчийн эрхийн тухай хуулиар үндсэн мэргэжилд нь заагаагүй байна гэж байхгүй. Харин яаж сурсан юм бэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Хуулиа мэдээд албаар үл мэдэгчийн дүр эсгээд явж байна уу,  эсвэл үнэхээр мэдэхгүй байна уу гэсэн хоёр агуулга харагдаж байна. Мэдэж байгаа бол ёс суртахууны асуудал яригдана. Ерөөсөө л зохиогчоос нь асуухгүйгээр дуу дуулж болохгүй гээд ойлгочход л болно.  Тэгэхээр дуучдын ёс суртахууныг сайжруулах, яах аргагүй мэдэхгүй бол оюуны өмчийн чиглэлээр сургалт авах, үүнийгээ амьдралдаа хэрэгжүүлээд явах хэрэгцээ бий болжээ.

-Тэгэхээр зохиогчийн эрхэд дуучны оролцоог хуулиараа хэрхэн зохицуулсан байдаг вэ?

-Дуучин тоглогч уран бүтээлчийн эрх эдэлдэг. Дууг дуулсны дараа тоглогчийн эрх үүснэ. Тодруулбал, өөрийнхөө ая дан хоолойгоор хөгжмийн найруулга хийгээд үүнийгээ нийтэд түгээх эрх  үүсч байна гэсэн үг. Өөрийнхөө хувилбараар нийтэд түгээх, бичлэг хийлгэх, олшруулах  худалдан борлуулах эрх үүснэ. Харин өөр хүнд дуулуулахыг зөвшөөрөхгүй тийм онцгой эрх үүсэхгүй.

Зохиогчийн эрхийн тухай хуульд онцгой эрх болон тоглогч уран бүтээлийн эрхийг маш тодорхой заагаад өгчихсөн байгаа.  

-“Хулан хонгор” онцгой эрхийг эзэмших хүмүүс нь нас баржээ. Энэ тохиолдолд яах юм бол?

-Уран бүтээл бүтээгдсэн тэр өдрөөсөө эхлээд хуулийн хамгаалалтад ордог. Өөрөөр хэлбэл тухайн бүтээлийг бүтээсэн хүмүүс дээр онцгой эрх нь шууд үүсдэг гэсэн үг. Харин Оюуны өмчийн газарт  бүртгүүлэхийн тулд гэрчилгээ авдаг.

Тэгэхээр “Хулан хонгор” дууны зохиогч хөгжмийн зохиолч Г.Дарамбазар, зохиолч Д.Цэдэв гуай хоёрын зохиогчийн онцгой эрх 1962 оны дуугаа хийсэн өдөр үүссэн гэсэн үг. Гэхдээ тухайн үеийн уран бүтээлүүдэд хамруулж харах нэг өөр зүйл бий. Манай улсад бүтээл өмчлүүлэх эрх гэдгийг 1992 оны Үндсэн хуулийн 7-р зүйлд заасан заалтын дагуу олгодог болсон. Социализмийн үед зохиогчийн эрхийн тухай ойлголт байгаагүй.

Үүнээс гадна тухайн үедээ эдгээр уран бүтээлчид ямар ажил хийж байсан бэ, тухайн дуугаа ажил үүргийн дагуу хийсэн үү, сайн дурын үндсэн дээр хийсэн үү гэдгийг бас харах ёстой болж байгаа юм. Тэр үед Г.Дарамзагд гуай театрын дууны найруулагч, Д.Цэдэв гуай зохиолчийн хороонд бүртгэлтэй зохиолч байж. Дээр үеийн бүтээлүүдийн тухайд энэ мэтээр нарийвчилж харах хэрэгтэй болж байгаа. Ингээд ажил үүргийн чиглэлээр хийсэн бол тухайн үеийн хуулиар зохиогчийн эрх нь зохиолчдын хороонд байна гэсэн үг. Харин нэрээ дурьдуулах эрх нь байнга байна.

-“Хүмүүний нэгэн урсгал” дууны эрхийг “Хувьсал” продакшн онцгой эрх эзэмшигчдээс нь авчихаж. Гэтэл дуучны гаргасан гомдол сэтгэгдэл дээр асуудал яригдаж байгаа?

-Оюуны өмчийн газарт Ш.Чимэдцэеэ дуучнаас гомдол ирээгүй. Зохиогчийн эрхийн сангаас харахад уг дууны гэрчилгээ үг зохиогч, ая зохиогч, дуучин Ш.Чимэдцэеэ гээд гурван хүний нэр дээр олгосон байна. Өөрсдөө хүсэлтээ өгч манайх тэр дагуу гэрчилгээ олгодог.

"Хүмүүний нэгэн урсгал" дууны нэрийг дуучин нь өгсөн учраас зохиогчийн эрх эдэлье хамт бичүүлье гэсэн ч юмуу тэд гурав хоорондоо ярилцсан л байх. Харин дараа нь ямар нэгэн шалтгаан, өөр зүйлүүд болж эхлэхээр хоёр зохиогч Оюуны өмчийн газарт Ш.Чимэдцэеэгийн нэрийг өөрчилж өгөөч гэсэн хүсэлт гаргасан. Тэгэхээр энэ гурвын хооронд маргаан байгаа нь харагдаж байна.

Маргааныг иргэний хуулийн дагуу шүүх шийднэ. Одоо байгаа баримт дээр тулгуурлаад ярихад дуучинд онцгой эрх хязгаарлагдмал. Үг, ая зохиогч нэрийг нь оруулахгүй гэж байна шүү дээ. Харин дуучныхаа хувьд тоглогчийн эрхээ эдлэх бүрэн боломжтой. Нөгөө талаас магадгүй дуучинд эрх өгсөн, мөнгө төгрөг өгч авалцсан, захиалгаар нь бүтээсэн байж болох учраас би одоогийн байдлаар гэж ярьж байгаа юм. Хэрэв тийм зүйл байгаа бол асуудал өөр тийш шийдэгдэх боломжтой.

-“Хүмүүний нэгэн урсгал” дууг худалдаад авчихсан гэж ярьж байна. Хуулиараа боломжтой юу?

-Захиалгын уран бүтээл гэдэг. Мөнгө төлөөд дуу хийлгэсэн гэсэн үг. Энэ тохиолдолд эрх эзэмшигч нь захиалагч байна. Анзаарах ёстой зүйл нь тэр гэрээн дотроо хэдий хугацаагаар эзэмших, ямар нутаг дэвсгэр дээр дуулуулах зэргээр нарийвчлан заасан байх ёстой.

-Цаашдаа тайз дэлгэцийн уран бүтээлчид дууны уран бүтээлийг ашиглахдаа юуг анхаарвал зохистой вэ?

-Дууны үг, аяыг зохиосон хүнээс л очоод зөвшөөрөл авчих хэрэгтэй. Ингэхдээ гэрээгээ заавал бичгээр хийх хэрэгтэй. Дуу дуулах эрхээ ямар агуулгаар тохирсноо гэрээндээ сайтар оруулж өгнө. Манайхан дуул, дуул гээд хэлчхээр болчих юмшиг бодож байж магадгүй. Зөвшөөрөл авахдаа заавал гэрээ хийнэ. Хэрэв асуудал үүсвэл гэрээн дээрх агуулгаа зөрчиж үү гэдгийг л харна гэсэн үг. Энгийнээр хэлэхэд зөвшөөрөл аваад л дуулчих. Энэ үедээ ярьж тохирсон зүйлсээ гэрээндээ оруулчих. Тэгсэн үед хуулийн зөрчилгүй болно.

-Зохиогчид дуугаа дуулуулах эрхээ хэдэн ч дуучинд өгөх боломжтой юу?

-Нэг эх үүсвэрээс хоёр зохиогч зөвшөөрвөл хэдэн ч хүн дуулах боломжтой. Харин анх гэрээ хийхдээ төлбөр өндөр төлж, би л дуулна гэсэн нөхцөлтэй бол өөр хүн дуулах боломжгүй. Тухайн гэрээнд эзэмших цаг хугацаа, ашиглах нутаг дэвсгэр зэргийг заавал тусгасан байна.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Б.ХАШ-ИЛД

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй