ҮХЦ маргааныг эцэслэх хүртэл ямар процесс өрнөв

• Гүйцэтгэх засаглалынхаа тэргүүнийг огцруулсан парламентын шийдвэрт ҮХЦ анх удаа хаалт тавилаа.
• ҮХЦ Их суудлын хуралдаанаа анх удаа гурав хоногт зарлаж, хуралдууллаа.

Түүхэндээ анх удаа гэж хэлж болох үйл явдлууд тэнд өрнөлөө.

Үндсэн хуулийн цэцийн Их суудлын хуралдаанд бал, цаастай орж үйл явдлыг хажуунаас нь ажиглан тэмдэглэсэн сэтгүүлчийн хувиар тоймлон хүргэж байна.

Ерөнхий сайдын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр: ЗГХЭГ-ын дарга С.Бямбацогт, ЗГХЭГ-ын тэргүүн дэд дарга Мөнх-Эрдэнэ, ЗГХЭГ-ын дэд дарга Д.Цолмон, ЗГХЭГ-ын ахлах референт Д.Төрбат, Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор Д.Лүндэндорж нар оролцов.

УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр: Х.Булгантуяа, Х.Баасанжаргал, Ч.Номин, М.Мандхай, Г.Тэмүүлэн, А.Ундраа, Н.Номтойбаяр, Ц.Даваасүрэн, Ц.Идэрбат, Б.Баярбаатар, Э.Болормаа, Л.Энхнасан, С.Ганбаатар, А.Ариунзаяа, П.Сайнзориг, Ц.Сандаг-Очир нарын 18 хүнийг томилжээ.

УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяагийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр: Зөвлөх Д.Гантөгс, УИХ-ын Тамгын газрын тэргүүн дэд дарга Ч.Ариунхур нар оролцов.

Харин ажиглагчийн суудалд УИХ-ын гишүүдээс: Х.Тэмүүжин, Д.Үүрийнтуяа, Н.Наранбаатар, Б.Хэрлэн нар суув.

• УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяагийн үйл ажиллагаа Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх
• Ерөнхий сайд Г.Занданшатарыг огцруулсан УИХ-ын 95-р тогтоол Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх
• Ерөнхий сайд Г.Занданшатарын ихэсгэсэн шаардлага зэргийг нэгтгэн хэлэлцлээ.

-Үдээс өмнөх хуралдаан: Процессын асуудлууд яригдаж, УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчдийн ЯМАР Ч хүсэлтийг ҮХЦ ХАНГАСАНГҮЙ-

Хуралдаан өглөө 09.30 цагт эхэллээ.

Хуралдаан эхлүүт УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуяа ҮХЦ-ийн гишүүн О.Мөнхсайханаас татгалзах хүсэлтээ танилцууллаа. Түүнийг Г.Занданшатартай хөлсөөр ажиллах гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж байсан, маргаантай асуудлаар байр сууриа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр урьдчилан илэрхийлсэн гэсэн шалтгаан дурдсан. ҮХЦ-ийн Их суудлын гишүүд завсарлага авч бүрэлдэхүүнээрээ хэлэлцээд хүсэлтийг хүлээн авахаас татгалзсан магадлал танилцуулсан юм.

УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Х.Баасанжаргал

• Ц.Идэрбат, Б.Баярбаатар, Ц.Даваасүрэн, Э.Болормаа, Л.Энхнасан нарын гишүүдийг УИХ-ын итгэмлэгдсэн төлөөлөгчөөр танилцуулсангүй,
• УИХ-аас П.Сайнзориг, Ц.Сандаг-Очир нарыг итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр томилсон ч, ҮХЦ гэрчээр дуудсан тогтоол гаргасан. Тогтоолын огноо алдаатай. Гэрчээр оролцуулах үйл баримт ойлгомжгүй,
• Ерөнхий сайд Г.Занданшатарыг огцруулсан УИХ-ын тогтоол, УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяа болон УИХ-ын үйл ажиллагаатай холбоотой гурван асуудлыг нэгтгэсэн
• УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяагийн даргалсан хуралдааны шийдвэр гараагүй байхад ҮХЦ-ийн гишүүн О.Мөнхсайхан 2025.10.16-нд маргаан үүсгэсэн. Иймд, тусгаарлаж өгнө үү" гэсэн хүсэлтүүд гаргав.

Хариуд нь ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан "П.Сайнзориг, Ц.Сандаг-Очир нараас гэрчээр асуух зүйл байсан учраас Цэц гэрчээр дуудсан. Үүн дээр "Өөр яриа байхгүй". Тусгаарлаж шийдвэрлэх боломжгүй" гэсэн хариултыг өгөв.

УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяа, "Хуульч биш учраас мэргэшсэн өмгөөлөгчөөр өөрийгөө өмгөөлүүлэх эрхээ эдэлмээр байна" гэсэн хүсэлт тавьсан.

• Энэ тухай бичгээр тайлбар ирүүлээгүй тул асуудал үүсэхийг ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан анхааруулсан.

УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Г.Тэмүүлэн, Н.Номтойбаяр нарын зүгээс, "Оролцогч талуудын эрх зөрчигдөж байна. Бэлтгэл хангах процесс зөрчигдсөн. ҮХЦ хууль зөрчиж, дайн байлдааны үеийнх шиг тов тогтоосон" гэсэн үндэслэлүүд хэлж, хуралдааныг хойшлуулах хүсэлт гаргав.

• Гэвч ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан, "Тайлбар баримт гаргуулах боломж олгосон. Бэлтгэл ажлыг бүрэн дүүрэн хангуулсан. Их суудлын хуралдааныг зарласан хугацааг дайн бүхий байдлынхтай ижил гэж тайлбарлаад байгаатай хамаагүй. Цэц хууль зөрчиж хуралдаан зарласан гэдэг мэдээлэл хуралдааны өмнө маш их явсан. Энэ нь Цэцэд нөлөөлөх гэсэн үйлдэл шүү" гэсэн хариуг өглөө.

Засгийн газрын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч С.Бямбацогт, "2025.10.17-ны өдрийн чуулганаар Ерөнхий сайдыг огцруулахыг дэмжсэн 71 гишүүнээс 19 нь танхимд байгаагүй. Ирцээ бүртгүүлсэн ч, санал хураалтад оролцоогүй тухай" нотлох баримтыг гаргаж өгч байгаагаа дурдав.

Үргэлжлүүлэн УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Х.Баасанжаргал "Гаргасан хэд хэдэн хүсэлтийг Их суудлын бүрэлдэхүүн биш хуралдаан даргалагч дангаараа шийдвэрлэлээ. ЗГ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч цагаа баримтлалгүй хэтрүүлэн ярилаа. Маргаан бүхий гурван асуудлыг нэгтгэж хэлэлцэж байгаа нь хууль зөрчсөн үйлдэл. Хүчин төгөлдөр болоогүй тогтоолыг хянан шийдвэрлэх гэж байна" гэхчлэн дахин гомдол гаргав.

Нэмээд УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Ц.Даваасүрэн "Тогтоол бүрэн хүчин төгөлдөр болоогүйг дурдаж, Үндсэн хуульд заасан бүтэц бөгөөд УИХ-ын нэг хэсэг тул Байнгын хороог үгүйсгэж болохгүйг сануулсан юм.

УИХ-ын Дэд дарга Х.Булгантуяа "Засгийн газрын төлөөлөгч С.Бямбацогтын үгийг нээлттэй дамжуулаад хаачихлаа. Бидний үгийг адилхан дамжуул. Нэг талыг хааж болохгүй. Өөрийгөө өмгөөлөөд оролцохоос аргагүй нөхцөлд ирчихлээ. Саналыг томьёоллыг хуралдаан даргалагч өөрөө зохиогоод суудаггүй. Чуулганы хуралдааныг зохицуулсан Дэгийн тухай хуулийн заалтууд бий" гэсэн хэд хэдэн асуудлыг хөндөв.

Ингээд нэмж тайлбар хийх хүн байгаагүй тул үдээс өмнөх хуралдааныг 12.25 цагт завсарлуулсан.

Товчхондоо, үдээс өмнөх хуралдаанаар процессын асуудлууд яригдсан. УИХ буюу хариуцагч талын ямар ч хүсэлтийг ҮХЦ хүлээж авсангүй дүр зурагтай. ҮХЦ-ийн гишүүн О.Мөнхсайханаас татгалзсанаас бусад хүсэлтийг ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан дангаараа бие даан шийдвэрлэв.

-Үдээс хойших хуралдаан-

Энэ хэсэгт гол асуудлууд яригдав.

Үдээс хойш 13.45 цаг орчимд эхэлсэн хуралдааны эхэнд ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан УИХ-ын гишүүн П.Сайнзориг, Ц.Сандаг-Очир нарыг гэрчээр индэрт дуудсан ч, хөдөлсөнгүй. “УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн хувиар оролцож байгаа” гэв. Иймд, УИХ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Баасандоржийг гэрчээр индэрт дуудав.

Засгийн газрын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч С.Бямбацогт

• 2025.10.16-ны өдрийн чуулганы ирцийг хаалгүй 2025.10.17-нд УИХ-ын гишүүдийн ирцийг нэмж цуглуулсан,
• ТББХ-ны саналын томьёололд зөвлөмж өгөөгүй

гэсэн хоёр асуудалд УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандоржийн нэр цохов.

• Гэрчээр оролцсон УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандорж "Хэт субьектив хандаад байна" гэсэн хариуг барьсан. Мөн тэрбээр гэрчийн эрх, үүргийг танилцуулж өгөхийг хүссэн ч, ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан "Хүргүүлсэн албан бичигтээ эрх, үүргийг чинь хавсаргасан. Уншаагүй юм уу" гэсэн.

УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяа: "Үндсэн хууль зөрчсөн, төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах гэж байгаа мэт ярьж байна. Процессын олон асуудлаар санал, хүсэлт гаргаж байхад хүлээж авсангүй. Сүүлдээ Үндсэн хууль зөрчхөд хүргэж байна. Иймд хуралдаанд үргэлжлүүлэн оролцох боломжгүй" хэмээн мэдэгдээд хуралдааныг бусад гишүүдтэйгээ орхин гарцгаасан.

"Хэт нэг талыг барьж, хүч түрсэн, процессын асуудалтай, хууль зөрчсөн хурал болж байна" гэж тэд үзэв.

Ингээд УИХ тал бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ ҮХЦ-ийн Их суудлын хуралдааныг орхин гарч, УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандорж гэрчийн хувиар цэцийн гишүүдийн асуултад ганцаараа хариулт өгөх гол субьект болсон юм. Улмаар нэг тал байхгүй тул мэтгэлцээний шат явагдсангүй.

Энэ нэг талаараа эсэргүүцлээ илэрхийлж буй оновчтой, шударга үйлдэл мэт боловч Үндсэн хуулийн цэцийн маргаанд итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид нь парламентын шийдвэрийг хамгаалахаас татгалзсан асуудал болон хувирсан. Парламентын дуу хоолой, байр суурьгүйгээр буюу нөгөө талд давуу байдал үүсгэж өгөв.

Одоо үргэлжлэлийг нуршилгүй, тоймлоё.

ҮХЦ-ийн есөн гишүүн болон Засгийн газрын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч нар хоёр цагийн турш УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандоржийг байцаав. Ингэхдээ асуултууд нь ирц болон саналын томьёолол гэсэн хоёр агуулгад төвлөрлөө.

ҮХЦ-ийн гишүүдийн асуултуудыг багцалбал:

• ҮХЦ-ийн гишүүн Ж.Эрдэнэбулган: 2025.10.16-нд чуулгандаа бүртгүүлчхээд 17-нд биечлэн ирээгүй гишүүн байгаа юу?
• ҮХЦ-ийн дарга Г.Баясгалан: М.Нарантуяа-Нара гишүүний хувьд?
• ҮХЦ-ийн гишүүн О.Мөнхсайхан: Х.Булгантуяа дарга "байнгын хорооны дэмжээгүй саналаар санал хураалт явуулъя" гэж олон удаа хэлсэн байна. Үүнийг өөрөө хэлсэн юм уу, Тамгын газраас хэлж өгсөн үү, хэн бэлдэж өгдөг вэ?
• ҮХЦ-ийн гишүүн Б.Болдбаатар: 2025.10.17-ны өдрийн чуулганы хуралдааныг Үндсэн хуулийн зөрчилтэй гэж үзээд санал хураалтад оролцохгүй гарсан гишүүн бий юу?
• ҮХЦ-ийн гишүүн Ц.Цолмон: Ний нуугүй хэлэхэд Х.Булгантуяа гишүүнийг өрөвдөөд байх юм. Чуулган эхлэхээс өмнө арга зүйн зөвлөгөө өгдөг биз дээ. Үндсэн хуулийн 43.1 дэх заалт 2019 онд өөрчлөгдсөнийг тайлбарласан уу. "Үндсэн хууль зөрчих гээд байна шүү" гэж яагаад хэлж өгөөгүй юм.
• ҮХЦ-ийн гишүүн Р.Батрагчаа: Өмнөх өдрийн ирцээр дараа өдөр нь хуралдаж байсан тохиолдол байдаг уу. Саналын томьёоллыг хэн бичиж, Х.Булгантуяагийн ширээн дээр тавьдаг вэ. ТББХ-ныхон уу?
• ҮХЦ-ийн гишүүн Л.Өлзийсайхан: Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг 64-өөс дээш гишүүн дэмжсэн үү. Ирцийн 17-ны өдөр яагаад шинээр бүрдүүлээгүй вэ?

ҮХЦ-ийн гишүүд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс Х.Булгантуяагийн уншсан саналыг томьёоллыг хэн бэлдэж өгсөн бэ гэдэгт чиглэж, УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандоржоор хэн нэгний нэр хэлүүлэхийг хүссэн.

Тэдэнд өгсөн УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандоржийн өгсөн хариултууд:

• Өмнөх жишгээр хэлэлцсэн шийдвэрлэсэн.
• УИХ Дэгийн тухай хуулиа мөрдсөн, би Дэгийн тухай хуулийг мөрдүүлсэн.
• Саналын томьёолол Байнгын хорооны хуралдааны үр дүнгээс гардаг. Хэн нэгэн зохиодоггүй.

Шинжээч О.Машбат: “Ерөнхий сайдыг огцруулсан УИХ-ын чуулган Үндсэн хууль зөрчсөн бөгөөд Үндсэн хуулийн 43.1-г зөрчсөн. Өнөөдрийн ҮХЦ-ийн хуралда илэрхий зөрчил ажиглагдсангүй” гэсэн тодорхой тайлбар, дүгнэлт хоёр өгсөн.

Чингэхлээр,

Нэг талаар, ҮХЦ-ийн гишүүдийн асуулт ирц, саналын томьёолол хоёр дээр төвлөрсөн. Хэт нэг талыг барьсан буюу ЗГ-ын талын байр сууринаас асуулт асуусан. Зарим ҮХУ-ийн гишүүн асуултаараа "Үндсэн хууль зөрчсөн" гэдэг үр дүнг танилцуулчхаж байв. Цэцийн гишүүдийн асуусан байдал нь "УИХ-ыг Үндсэн хууль зөрчсөн" гэх шийдвэр гаргах тал руу хэлбийчихлээ гэсэн дүгнэлтэд хүргэсэн. Хуралдааны маргаан НЭГ ТАЛД ДАВАМГАЙ буюу ТЭНЦВЭРГҮЙ ЯВАГДСАН гэж хэлэхэд болохоор. Төрийн албан хаагчийг /УИХ-ын ЕНБД Б.Баасандорж/ буруутгахад чиглэсэн. Цаашлаад шүүхийн өмнө эрх тэгш байх, нээлттэй явуулах, оролцогчдын тэгш эрхийг хангах гэхчлэн процессууд зөрчигдсөн гэх гомдлууд хөвөрсөн. Х.Булгантуяг хууль зүйн туслалцаа авах боломжоор хангаагүй зэрэг нь шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийн кейс ч болон үлдэж мэдэхээр.

Нөгөө талаар: 16-ны өдрийн чуулганы ирцэнд орсон ч, 17-ны санал хураалтад ороогүй 19 гишүүний кнопын өөрсдөдөө ашигтайгаар эргүүлсэн. Ерөнхий сайдыг огцруулах талд дарсан бодит 52 санал дээр 19 саналыг оруулан тооцож 71 санал болгосон. Өөрөөр хэлбэл хоёр өдрийн ирцээр санал хураасан нь алдаанд хүргэв. Ингэхдээ өмнөх өдрийн бүртгүүлсэн ирц ашиглаж, “дэмжихгүйг дэмжье” гэдэг томьёоллоор санал хураасан гэх аргагүй логик зөрчлүүд тодорч гарч ирсэн юм. “16-нд ирц хүрээгүй тул хуралдаан нээгээгүй буюу хаагаад шинээр эхлэх боломжгүй” тайлбар нэмэр болсонгүй. 10 хоног гэх хуулийн хугацааны хайчинд залуу гишүүдийг оруулчихлаа гэж хэлж болохоор.

Манай Дэгийн тухай хуульд гажуудал бийг харуулав. Тус хуулийн 10.11-т “Тухайн өдрийн хуралдаан эхлэхэд ирцэд бүртгүүлсэн гишүүн чөлөө аваагүй, хүндэтгэн үзэх болон энэ хуулийн 7.5-д заасан эсэргүүцэх шалтгаантайгаа мэдэгдэлгүй хуралдааныг орхиж гарсан, эсхүл бүртгэлээс гарсан /картаа сугалсан/ бол түүнийг хуралдааны ирцэд оруулж тухайн асуудлаар санал хураахад эсрэг санал өгсөнд тооцно” гэсэн заалт бий. Саналын томъёолол, ирц хоёртоо энэ заалтын гажуудлыг эерэгээр ашиглаж орхисон нь өнөөдөр Үндсэн хуулийн зөрчил болгож орхиж буй гэсэн үг. Энэ гажуудад хэзээнээс явж өдий хүрч ирэв, хэрхэн засах вэ гэдгээ харах цаг руу хөтөлсөн гэж найдаж байна.

Бид үүнээс ЮУГ, ХЭРХЭН өөрчлөх вэ гэдгээ углуургаар нь харах ёстой болж таарч байна.

Төгсгөлд нь, 2025.10.17-ны өдрийн УИХ-ын нэгдсэн чуулганы ирцийг хүчингүй гэж үзвэл УИХ-ын даргыг огцруулах болон төсвийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн санал хураалт ч хэрхэх вэ?

Байнгын хорооноос санал босгож унагасан 2019 оноос хойших бүх тохиолдол үндсэн хуулийн зөрчил болох болох уу?

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй