“Би хэзээд ганцхан ном бичихийг хүсэж ирсэн”: Нобелийн шагналт Ласло Краснахоркайгийн Paris Review-т өгсөн ярилцлага бүрэн эхээрээ

Утга зохиолын төрөлд Нобель хүртсэн Унгарын зохиолч Ласло Краснахоркайгийн алдарт Paris Review сэтгүүлд өгч байсан дэлгэрэнгүй ярилцлагыг бүрэн эхээр нь орчуулан хүргэж байна.

-Зохиол бичиж эхэлсэн түүхээ хуваалцана уу?

-Тэгэхэд би хаа нэгтээ жинхэнэ, үнэн амьдрал бий гэдэгт итгэж байлаа. Франц Кафкагийн “Цайз”-аас гадна Мальколм Лауригийн “Галт уулын дор” гэж зохиол миний хувьд Библи байсан. Жараад оны сүүл, далаад оны эхэн. Би зохиолч гэдэг дүрийг өөртөө хүлээж авахыг хүссэнгүй. Ганцхан ном бичнэ, тэгээд өөр юм хийнэ гэж бодсон, ялангуяа хөгжмөөр явах төлөвлөгөөтэй байв даа. Би ядуусын дунд амьдрахыг хүсэж байлаа – тэнд л жинхэнэ амьдрал бий гэж итгэнэ. Үнэхээр ч ядуусын хороололд амь зуусан. Үргэлж хамгийн дорд ажлуудыг хийсэн. Цэргийн албанд татагдахаас зугтаж, гурав, дөрвөн сар тутамд нүүж явсан.

Тэгээд жижиг сажиг юм хэвлүүлж эхэллээ, цагдаад дуудагдах боллоо. Магадгүй би дэндүү зоргоороо явсан байх аа. Асуулт бүрд нь, “Надад итгэ л дээ, би улс төрөөс хол хүн” гэж хариулна. “Бид чиний талаар тодорхой мэдээлэл авсан” гэнэ, “Үгүй, би орчин үеийн улс төрийн талаар огтхон ч бичдэггүй” гэж хариулна. Нөгөөдүүл “Чамд итгэхгүй байна” хэмээнэ. Нэг удаа “Намайг та нар шиг хүмүүсийн тухай бичих хүн гэж үнэхээр бодоод байна уу?” гээд хэлчихлээ. Тэдний дургүйг хүргэсэн нь гарцаагүй, нэг нь бүр бичиг баримт хурааж авахдаа туллаа.

Зөвлөлтийн үед хөх, улаан хоёр пасспорт байсан юм. Би ганцхан улаантай. Улаан нь олиггүй ээ, зөвхөн социалист орон руу явж болдог. Хөх пасспорт бол эрх чөлөө гэсэн үг. Тийм болохоор, “Энэ улааныг хураагаад нэмэр байх уу?” гэж ч хэлсэн. Хураадгаа хураасан л даа, тэгээд 1987 он хүртэл би бичиг баримтгүй амьдарсан.

Эндээс миний зохиолчийн намтар эхэлдэг. Төгсгөл нь ч байж болох байв. Саяхан би цагдаагийн архивын тэмдэглэлүүд олж үзлээ. Тэнд боломжит тагнуул, мэдээлэгчдийг бүртгэж. “Ахад нь найдлага байж мэднэ, Ласло Краснахоркайг бол элсүүлэх ямар ч боломжгүй. Тэр чинь бүрэн антикоммунист” гэж тэмдэглэжээ. Одоо дурсамжтай санагдаж байгаа ч тухайн үедээ тийм байсангүй. Гэхдээ би хэзээ ч улс төрийн тэмцэл гэж яваагүй. Жижиг тосгонд суугаад анхны романаа бичиж барсан даа.

-Түүнийгээ яаж хэвлүүлэв?

-1985 онд. “Сатантанго”-г хэвлэгдэнэ гэдэгт хэн ч, би өөрөө ч итгэх боломжгүй байлаа. Олигтой болоогүй ч коммунист системийн тухайд бол асуудалгүй зохиол биш л дээ. Тухайн үед хэвлэлийн газрын захирал нь урьд цагдаагийн дарга явсан хүн байв. Магадгүй тэр хүн өөрийгөө батлан харуулахыг хүссэн байх. Одоо хэр хүчтэй, ийм романыг хэвлэх зоригтой нэгэн гэдгээ батлах. “Сатантанго” хэвлэгдсэн цорын ганц шалтгаан энэ л байх.

-Та ямар ажлууд хийж байв?

-Нэг хэсэг уурхайчин. Хэлэхэд инээдтэй, жинхэнэ уурхайчдын дунд л гал алдахгүй явж байсан хэрэг. Дараа нь Будапештээс хол, соёлын төвүүдэд дарга хийсэн. Унгарын жижиг тосгон бүр соёлын төвтэй, тэнд хүмүүс уран зохиол уншиж, өдөр тутмын амьдралынхаа итгэл найдварыг номын сангаас нь олж авдаг байсан цаг. Баасан юм уу бямба гарагийн орой соёлын төвийн дарга хөгжмийн үдэшлэг маягийн юм зохион байгуулна, залууст энэ их гоё.

Би зургаан өөр тосгоны соёлын төвийг хариуцаж ажилласан. Сайхан байсан. Ажилчин ангийн гарлаас минь холдуулж, өөр ертөнцөд авчирдаг учраас надад таалагддаг байлаа.

Өөр чинь...гурван зуун үхэр манаж хонодог ажил хийсэн. Энэ бас миний хамгийн дуртай ажил. Эзгүй хээр саальчны ганц байшин. Тосгон байхгүй, хот байхгүй, хүн байхгүй. Тэнд хэдэн сар болсон байх. “Галт уулын дор” нэг халаасанд, нөгөө халаасанд Достоевский явна. Ядуу ч гэсэн утга агуулгатай амьдрал байжээ.

Мэдээж энэ хэрэн хэсэгч он жилүүдэд би архинд орсон. Унгарын уран зохиолд “Жинхэнэ суутан согтуу явдаг” гэсэн маягийн хэлц уламжлал болж тогтоод байлаа. Би ч сүрхий архиддаг байсан.

Нэг өдөр хэдэн зохиолчийн хамт сууж байтал “Ямар ч унгар суутан согтуу байх ёстой нь зайлшгүй” гэцгээдэг юм байна. Тэгэхэд би бол хүлээн зөвшөөрөөгүй. Ингээд арван хоёр шил оргилуун дарсаар мөрий тавьсан. “Дахиж хэзээ ч уухгүй” гэж.

-Дахиж уусан уу?

-Уугаагүй. Тэр үед зохиолчдын дунд Петер Хайночди гэж амьд домог байлаа. Онцгой архичин. Малколм Лауригийн адил. Түүний үхэл бол Унгарын уран зохиолын ертөнц дэх хамгийн том үйл явдал. Дөнгөж 40 хүрээгүй залуу явахдаа үхсэн.

Тийм амьдралаар би ч бас амьдарч байлаа. Юунаас ч айхгүй, юуг ч төлөвлөхгүй. Зоргоор, адал явдалтай амьдрал, хот хооронд, шөнийн галт тэрэгний буудал, баарнаас баар хүртэлх зам, түүгээр бядах хүмүүсийг ажиглах, ярилцах – тийм амьдрал. Аажим би толгой дотроо бичиж эхлэв.

Тийм маягаар ажиллах надад таалагдсан. Нэгэн үеийнхнийхээ адил уран зохиолыг сүнслэг орон зай гэж үздэг, Хайночди, Янош Пилински, Шандор Вёреш гээд гайхамшигтай яруу найрагчид ид бичиж байлаа. Проз урсгалын зохиол бол хүчээр арай сул. Бидний үеийнхэн бүгдээрээ яруу найрагт дуртай. Яруу найраг илүү сонирхолтой, нууцлаг. Харин проз бодит байдалд ойр бичигддэг. Прозын тавцанд бол бодит байдалд хамгийн ойр бичдэг нь л шилдэгт тооцогдоно. Тэр хандлагаар Унгарын проз зохиолчид, жишээлбэл Жигмонд Мориц нар богино өгүүлбэрээр бичиж байсан.

Харин Круди бол тийм биш. Миний хувьд Унгарын проз урсгалаас ганц хайрладаг нь Дьюла Круди. Гайхамшигтай зохиолч, бараг орчуулагдашгүй. Унгарт тэр хүн Дон Жуан шиг л алдаршсан, хоёр метр өндөр том биетэй, онцгой авьяаслаг, хэнийг ч өөртөө эргэлзээгүй татах увдистай.

-Бас өгүүлбэрүүд нь?

-Өгүүлбэрийг удирдах чадварт нь өөр хэн ч хавьтахгүй. Бичлэг нь үргэлж халамцуу, гунигтай хүний дуу мэт – амьдралд төөрөлдөөгүй, хүчирхэг хэвээр атлаа тэр хүч нь огт хэрэглэгддэггүй, ерөөсөө хэрэггүй мэт. Гэхдээ Круди миний үлгэр дуурайл байгаагүй ээ. Тэр миний хувьд хүн л байсан. Домог болсон нэгэн, юм бичье гэсэн үед надад хүч өгдөг хүн.

Харин миний өөр нэг шүтээн бол Янош Пилински. Уран зохиолын хувьд Пилински илүү үнэтэй — түүний хэл нь, ярианы нь өнгө гайхамшигтай. Дээд өнгөнөөс эхэлж, удаан ярина, үг хооронд зогсозноно. Үгийн төгсгөлийг маш тод, нягт дуугарч хэлнэ. Катакомбын санваартан шиг, өөртөө итгэлгүй мөртлөө асар итгэлтэй хүн шиг ярина. Гэхдээ тэр Гюла Крудитэй адилгүй. Пилински бол хонь шиг хүн байлаа. Үнэндээ хүн биш, хонь шиг л дөлгөөн, ариун амьтан байсан юм.

-Тэр үед гадаадын уран зохиол хэр орчуулагдаж байсан бэ?

-Тийм ээ, 1970-аад онд бид барууны уран зохиолыг маш их уншиж байсан. Уильям Фолкнер, Франц Кафка, Рильке, Артур Миллер, Жозеф Хеллер, Марсель Пруст, Самюэл Беккет гээд — бараг долоо хоног бүр нэг шинэ орчуулгын зохиол хэвлэгддэг байлаа. Коммунист дэглэмийн үед өөрийнхөө зохиолыг хэвлүүлэх боломжгүй байсан учраас хамгийн авьяаслаг зохиолч, яруу найрагч нь орчуулагчид болцгоосон. Тиймээс л бид Шекспир, Данте, Хомер нарын сонгодгууд, мөн Америкийн суутнууд болох Фолкнер тэргүүтнийг гайхамшигтай орчуулж байсан.  Пинчоны “Gravity’s Rainbow”-ийн анхны орчуулга үнэхээр гайхалтай болж билээ.

-Харин Достоевский?

-Достоевский надад маш их нөлөөлсөн. Гэхдээ бичлэгийн хэв маяг нь, өгүүлэмж нь биш. Харин дүрүүд нь. “Цагаан шөнө”-ийн би өгүүлэгчийг санаж байна уу? Тэр бол яг л “Маанаг”-ийн Мышкин шиг. Элдэв хуяггүй, сахиусан тэнгэр мэт ариун байдал нь намайг татдаг байлаа. Би ер бүх л романдаа ийм дүр хийсэн. “Сатантанго”-гийн Эштикэ, “Melancholy”-гийн Валушка. Энэ ертөнцийн шархдагсад. Угтаа шархлах эрхгүй ч ертөнцийг сайн сайхан гэж итгэдэг, хүн төрөлхтнийг ч бас сайн сайхан гэдэгт итгэл дүүрэн явдаг үзэлд нь би хүндэтгэлтэй ханддаг. Тэднийх шиг ийм гэмгүй итгэл, бурханлаг сэтгэлгээ бол миний хувьд боломжгүй зүйл.

Минийхээр бид амьтдын ертөнцөд харьяалагддаг. Бид зүгээр л ялагч амьтад. Гэвч өөрсдийгөө хүний ертөнцөд амьдардаг гэж итгэнэ, амьтад, ургамал, чулуу бүгдийг хүний ертөнцөд хувилгадаг. Үнэн ийм байдаггүй.

-Тэгэхээр та өөрийнхөө философийг цэвэр материалист гэх гээд байна уу?

-Үгүй дээ, Мышкон бол бодит хүн шүү. Уучлаарай.

-Дэлгэрүүлбэл?

-Франц Кафка бол хувь хүн. Тэр бол Франц Кафка, намтартай, бүтээлтэй. Харин К. бол орчлонгийн хаа нэгтээ, тэнгэрлэг орон зайд оршиж байдаг. Магадгүй миний романы зарим дүрүүд ч тэнд оршдог байх. Жишээлбэл, “Сатантанго”-гийн Иримяш, эмч хоёр. Эсвэл “Melancholy”-гийн ноён Эстер, Валушка, эсвэл миний шинэ романд гарах Барон. Тэд бол туйлын оршихуй, тэд амьд. Мөнхийн орон зайд оршдог.

Чи Мышкинийг зүгээр л зохиомол дүр гэж магадгүй. Болно оо. Гэхдээ тийм биш. Мышкин бол Достоевскийн тусламжтайгаар бодит байдалд гарч ирсэн байж болох ч бидний хувьд жинхэнэ хүн. Уран зохиолд мөнхийн шинжийг олсон бүх дүр жирийн л хүмүүсийн дундаас мэндэлдэг. Ихээхэн нууцлаг үйл явц ч гэлээ үүнийг үнэн гэж би бүрэн дүүрэн итгэж явдаг.

Жишээлбэл, “Сатантанго”-г бичиж дууссанаас хэдэн жилийн хойно бааранд сууж байтал нэг хүн мөрөн дээр гараа тавилаа. Тэр хүн “Сатантанго”-гийн Халич байсан юм. Үнэхээр. Би тоглоогүй шүү. Түүнээс хойш би бичих зүйлдээ илүү болгоомжтой хандах болсон.

“Дайн ба дайн” романы маань анхны хувилбар нэлээд өөр шүү дээ. Эхний зуун хуудас бол Кориний өөрийгөө устгах үйл явцад зориулагдсан байв. Гэвч би түүнтэй яг л тийм нөхцөл байдлыг туулж байхад нь тааралдаад, огтхон ч тусалж чадахгүй өнгөрөх вий гэж эмээсэн. Түүнийг өөрийнхөө жижиг хотыг хэзээ ч орхиж чадахгүй байх вий гэж бодтол жигтэй түгшсэн. Тийм болохоор хотоос нь явуулъя гэж шийдсэн, амьдралынхаа төгсгөлд ч болов дэлхийн төвд очиж үзэг гэж хүссэн. Тэр газар нь Нью-Йорк гэдгийг анх шийдээгүй л дээ. Гэхдээ үүрд хөдөө дүүргийн мухарт үлдэхээс нь чөлөөлж өгсөн юм.

-Зарим роман гагцхүү хүн төвтэй бичигддэг. Харин таных тийм биш, өчүүхэн жижиг хүн гээчийн өнцгөөс огт хандаагүй нь мэдэгддэг юм. Гэхдээ энэ бараг боломжгүй, зөрчилтэй зүйл шүү дээ?

-Энэ чухал шүү. Романы ерөнхий хүрээ хязгаар хүн төвтэй байж болох юм. Харин би өгүүлэгчийн асуудал бол эхний асуудал болж тулгамддаг. Романаас өгүүлэгчийг нь хасаад хаячихвал юу болох вэ? Миний сүүлийн романуудад зөвхөн хүмүүсийн харилцан яриа бүхий хуудсууд бий. Энэ бол өгүүлэгчээс татгалзаж байгаа ганц арга. Гэхдээ техникийн шинжтэй арга юм. Тийм учраас чамтай санал нэгдэх гээд байна, ертөнцийн ч, романы ч ерөнхий хүрээ хязгаар өөрөө хүн төвтэй. Хүрээ хязгааргүй ертөнцийг сонгох уу, хүрээ хязгаартай хүн төрөлхтнийг сонгох уу гэвэл би хоёр дахь дээр нь бууна.

Ертөнц гээчийн талаар олигтой ойлголт бидэнд ер үгүй. Мэргэд үргэлж л элдвийг бодох хэрэггүй, бодол юунд ч хүргэхгүй гэж хэлдэг. Хүн ерөөсөө буруу ойлголтын асар том байгууламж босгож амьдардаг, түүнийгээ соёл гэнэ. Соёлын түүх бол агуу сэтгэгчдийн буруу ойлголтуудын түүх. Тэгэхээр бид үргэлж тэг цэг рүү буцаж, өөрөөр эхлэх хэрэгтэй болдог. Магадгүй ингэснээр ойлголтод хүрэхгүй байж болох ч буруу ойлголтуудыг дэврүүлж, томруулахаас аврагдана. Энэ бол асуултын нөгөө тал юм – Надад бүх хүн төрөлхтний соёлыг устгах зориг бий гэж үү? Хүний бүтээлийн гоо сайхныг таашаахаа болих уу? Үгүй гэж хэлэх амаргүй.

-Тэгсэн ч та роман бичсээр л байгаа.

-Тийм, магадгүй энэ алдаа байх. Би соёлыг хүндэтгэдэг. Би хүний дээд илэрхийллийн бүх хэлбэрийг хүндэтгэдэг. Гэвч энэ соёлын үндэс өөрөө худал дээр тулгуурласан. Юу ч хийхгүй байлаа ч энэ бүхэн үргэлжилсээр байдаг. Магадгүй энэ хамгийн чухал нь. Аливаа зүйлийн мөн чанарыг, ер элдэв зүйлийг асууж бодохгүй байлаа ч бүх зүйл үргэлжилсээр л байна.

-Бичих, ер нь урлагийн бүх хэлбэр өөрөө шашны үзэл сурталгүйгээр зан зүйл болох ёстой гэж үү?

-Магадгүй бичихийг ямар нэг гүйцэтгэдэг зан зүйл мэтээр төсөөлж болох юм. Давтагддаг – үг үгээр, өгүүлбэр өгүүлбэрээр. Гэхдээ 20-р зууны дадаизм маягийн авангард урсгал шиг биш, тэд агуу уран бүтээлчдийг юунд ч хүргээгүй. Учир нь тэд агуулгыг орхигдуулсан. Суут уран бүтээлчдийн хувьд алдаа болсон. Харин чи бичихийг нэгэн зан үйлд тооцож, өөрийгөө цогцоор нь харж чадвал – энэ дэлхийн хаа нэгтээ суугаад үг үгээр, өгүүлбэр өгүүлбэрээр бичиж байна... гэж харж чадвал... нэг мэдэхэд чи ном биччихсэн байна, тэгээд бичихээ зогсооно. Дараагийн хоосон хуудсуудыг нээгээд, дахин бичнэ, дахин бичнэ. Үг үгээр, өгүүлбэр өгүүлбэрээр. Номоо дуусгана. Энэ бол зан зүйл. Магадгүй чи бичих үйлийг ингэж боддоггүй байж болох ч, яг үүнийг л хийдэг байх магадлалтай. Гэхдээ энэ мөчид бид уншигчдаа санах ёстой. Учир нь уншигчид бидний бичсэнийг итгэл найдвар тээж сөхдөг. Бидний зохиол бичдэг бяцхан орон зай дотор уншигчдын маань орон зай ч багтаж, агуулагдаж байдаг. Дээрээс харвал утгагүй юм шиг боловч тэр л жижигхэн орон зай дотор маш чухал зүйл бий. Магадгүй ертөнц бүхэлдээ ийм бяцхан орон зайнуудаар дүүрэн. Тус бүрдээ өөрийн цаг хугацаа, ман чанар, дүрүүд, бүтээл, үйл явдлуудтай. Орон зай бүр өөрсдийн цаг хугацааны ойлголттой. Яг л бид энэ орчлондоо, өөрийн жижигхэн орон зайдаа оршиж байгаа шиг.

-Та энэ урт, аварга өгүүлбэрүүд бүхий хэв маягаа хэрхэн олсон бэ?

-Хэзээ ч хайж байгаагүй болохоор хэв маягаа олох гэдэг надад хэцүү байгаагүй. Би их тусгаарлагдмал амьдралтай байлаа. Ганцхан найзтай. Түүнтэй монологийн харилцаатай. Нэг өдөр, нэг шөнө би ярина. Дараагийн өдөр, шөнө нь тэр ярина. Бидний яриа бүр өөр. Нэгэндээ ямар нэг асар чухал юм хэлэхийг л хүсдэг байв. Хэрэв хэн нэгэнд хэлэх маш чухал зүйл байж, түүнийгээ чухал гэж итгүүлмээр байгаа бол чамд цэг, таслал хэрэггүй. Харин амьсгал, хэмнэл, хурдац, аялгуу хэрэгтэй. Энэ бол ухамсартайгаар хийдэг сонголт биш. Ийм хэмнэл, аялгуу бүхий өгүүлбэрийн бүтэц бол яриандаа бусдыг итгүүлэх гэсэн тэр хүсэл эрмэлзлээс урган гардаг юм.

-Уран зохиолын хэлбэр биш юм уу. Пруст эсвэл Беккетийн хэв маяг ч юм шиг?

-Өсвөр насанд магадгүй. Гэхдээ тэдний хэл, хэв маягийг биш амьдралыг нь дуурайх гэж оролддог байсан. Би Кафкатай онцгой холбоотой. Маш эрт, бараг ойлгох боломжгүй багадаа уншиж эхэлсэн. Жишээ нь, “Цайз” юуны тухай ном болохыг би огт ойлгоогүй, хэтэрхий жаахан байлаа. Би ахтай, ах шигээ болохыг хүсдэг болохоор номуудыг нь хулгайгаар авч уншдаг байв.

Тиймээс л Кафка миний хамгийн анхны зохиолч болсон —  ойлгодоггүй байсан ч хувь хүнийх нь хувьд сонирхон уншиж байлаа. Миний арван хоёр, арван гурван настайд хамгийн дуртай ном маань Густав Янушийн “Кафкатай хийсэн яриа” (Conversations with Kafka) байлаа шүү дээ. Тэр номоор би Кафкатай онцгой нэгэн сувгаар холбогдсон. Магадгүй тэр л шалтгаанаар би хуулийн мэргэжил сонгосон. Кафкатай адил байх гэж. Аав маань жаахан гайхсан. Тэр намайг хуулийн факультетэд оруулахыг хүсэж байсан ч орчихно бодоогүй байх. Зөвхөн урлагт — утга зохиол, хөгжим, уран зураг, философид сонирхолтой хүү байв. Гэхдээ би аавд “За” гэж хэлсэн зарим шалтгаан бас криминологийн сэтгэл зүй судлахыг хүссэнд ч бий. Тэр үед буюу 1970-аад оны эхэн үеийн Унгарт энэ шинжлэх ухаан хориотой байсан юм. Барууны гэгддэг. Гэхдээ л хамгийн гол шалтгааныг нь би Кафка гэж бодож байна. Мэдээжийн хэрэг гурван долоо хоногийн дараа гэхэд би тэр орчныг хүлцэж чадахаа байсан. Тэгээд хуулийн ангийг төдийгүй орон хотоо орхин гарсан.

-Аль хот вэ?

-Сегед гэж хот. Батлан хамгаалахын тогтолцоо чанга, хотоос явна гэдэг амар байгаагүй. Хэрэв явбал цэрэгт татагдана. Ер нь цэргийн алба хоёр жил үргэлжилдэг байсан. Харин их сургууль төгссөн бол нэг жилд хаана. Гэхдээ сургуулиа хаясан хүний хувьд хоёр дахь жил гэж бий. Би түр чөлөөлөгдсөн оюутан болж, хэсэг хугацаанд Будапештэд амьдарч, шашин, хэл шинжлэл судалсан. Эртний грек, латин хэл сурсан ч шалгалт өгөх гэхээр болохгүй. Их сургуулийн бүртгэл байхгүй юм чинь. Эцэст нь, дөрвөн жилийн дараа би хүүхэдтэй боллоо. Хоёр хүүхэдтэй болбол цэргийн албанаас чөлөөлөгдөх эрхтэй болдог. Тэгж энэ аймшигт үүрэг төгсгөл болж билээ.

Надад бол цэргийн алба гэдэг бараг л үхэл байлаа. Бүтэн жилийн хугацаанд нэг ч удаа хуарангаас гарах зөвшөөрөл өгөгүй. Би баатар биш, энх тайвныг дэмжигч ч биш байсан, гэхдээ харуулын байшинд байгаа л бол буугаа тэврээд юу ч хийхгүй зогсох учиртай. Заримдаа офицер ирж хянана. Кафкаг унших үедээ зогсож чадахгүй, Кафка бол ямар ч тэнэг офицероос сонирхолтой. Ингээд шийтгүүлнэ дээ. Шийтгүүлэх нь аймаар биш, хуарангаас гарах зөвшөөрөл авч чадахгүй болох нь л аймаар – үргэлж тэнд байх гэдэг.

Цэргийн алба хаасан тухайд эхэндээ хамгийн хэцүү байлаа. Шөнийн галт тэргээр бусад шинэ цэргүүдийн хамт хүрч очих замдаа би бүрэн сүйрсэн. Хэнтэй ч ярьж чадаагүй. Бүгд инээлдэж байхад би л үгүй. Тэгээд яг өөр шигээ нэг залууг олов. Хэрэв боломж таарвал тэнд очоод уулзъя гэж тохироод авлаа. Нэг долоо хоногийн дараа надад чөлөө боломж гарч, түүний ажиллаж байсан барилга дээр очоод сурлаа. “Гуравдугаар давхарт бий” гэж байна. Гуравдугаар давхарт гараад дахин лавлавал “Шийтгэл авчихсан, зэвсгийн агуулахад буу цэвэрлэж суугаа” гэлээ. Би агуулахын хаалгыг нээсэн. Тэр яг энэ мөчид өөрийгөө буудчихсан. Амандаа буу хийж байгаад гохыг дарсан. Яг намайг хаалга нээх мөчид шүү дээ. Би хүүхэд байлаа. Бид бүгдээрээ хүүхэд байсан. Бид дөнгөж арван наймтай байж.

Чи юу асуулаа?

-Би цаг хугацааны дараалал гаргах гээд. Та Гюла хотод төрсөн, дараа нь цэргийн алба хаасан, Сегедэд хэсэг суралцсан. Тэгээд хэрэн хэсүүчилсэн он жилүүд үргэлжилж, “Сатантанго” хэвлэлтээс гарчээ. 1987 онд Берлин явж, хоёр жилийн дараа Унгарт буцсан?

-Түүний дараа ч Германд байн байн очсон.

1990-ээд оны эхээр бол “War and War” романаа бичиж эхэлсэн. Анхандаа Ромын эзэнт гүрний тухайд хил гэж юу гэсэн үг болохыг мэдэхийг хүссэн юм. Тэгээд Дани, Их Британи, Франц, Итали, Испани, Критээр явж, цэргийн хуарангийн үлдэгдэл, балгас хайж явлаа. Би яг замаар нь явсан шүү. 1996 он хавьцаа, Нью-Йоркод, Аллен Гинзбергийн гэрт л жинхэнэ утгаараа “War and War”-ийг бичиж эхэлсэн гэж боддог.

-Гинзбергтэй хэрхэн танилцсан бэ?

-Бид дундын найзтай байлаа. Аллен үнэхээр найрсаг хүн байсан. Гэрт нь хаалга, цоожны хэрэг гэж байхгүй— хүмүүс зүгээр л ирээд л, яваад л, ирээд л, яваад л байна. Надад гайхалтай байсан. Гинзбергийн хүрээлэлд багтах сайхан ч нөгөө талаас бас хэтэрхий үймээн самуунтай. Өдрийн цагаар би ажиллана, шөнө нь Аллен жинхэнэ утгаараа амьдарна, үдэшлэг, яриа, бас хөгжим.

Би тэдэнд өөрийгөө Гюлагаас ирсэн гэж хэзээ ч хэлээгүй. Харин өөрөө бол хаанаас ирснээ мартаж чадаагүй. Би үнэндээ үсээ авчихсан, зарим шүд нь уначихсан л болохоос Гинзбергийн гал тогоонд хөгжмийн зохиолч, зураач, үхэшгүй мөнхийн хүмүүс орж ирэхийг хараад цочирдох жижигхэн хотоос ирсэн хөдөөгийн хүү хэвээр байлаа.

-Та заримдаа цаг хугацаа гэж байхгүй юм шиг мэдрэмж авдаг талаараа ярьж байсан. Зөвлөлтийн нөлөөнд өссөн нь үүнтэй холбоотой болов уу гэж. Учир нь тэд түүхийг устгачихдаг мэт?

-Тийм ээ, энэ бол цаг хугацаагүй нийгэм байсан. Биднийг юу ч өөрчлөгдөхгүй гэдэгт итгүүлэхийг хүсдэг байсан юм. Нэг л саарал тэнгэр, нөгөө л өнгөгүй модод, гудамж цэцэрлэг, хот суурингууд – баарны ямар ч амтгүй архи, ядуурал, амнаас огтхон ч унагаж болохгүй үгс. Үүрдийн юм шиг, маш дарамттай.

Коммунист онол, Марксизмд үл итгэхээс гадна инээдэмтэй, ичгүүртэй зүйл гэж анх удаа бодож эхэлсэн нь миний үеийнхэн. Тэр систем нуран унах цаг үеийг бид туулсан, жинхэнэ гайхамшиг. Би улс төрийн эрх чөлөөний амтыг хэзээ ч мартахгүй. Тиймээс л би одоо хэр Германы иргэншилтэй. Учир нь миний хувьд Европын Холбоо гэдэг бол юуны өмнө улс төрийн эрх чөлөөний бэлгэ тэмдэг — Зүүн Европт бурхан нь болсон түрэмгий мунхаглалын эсрэг бэлгэ тэмдэг юм.

Ажилчин ангиас гаралтай учир коммунист онол бидний амьдралд ямар ч хүртээлгүй байв. Аав бол өмгөөлөгч, дандаа ядуу улсад гар сунгана. Долоо хоногт 2-3 хүн манайд ирж, аав үнэ төлбөргүй хууль зүйн туслалцаа үзүүлдэг байв. Үүрээр гэрийн үүдэнд ямар нэг зүйл хүлээж байдаг. Хоёр тахиа, юу ч байж мэднэ.

-Эцэг, эх тань еврей юу?

-Аав маань еврей. Намайг 11 настайд л болов уу, анх хэлсэн юм. Түүнээс өмнө би юу ч мэддэггүй байлаа. Социалист нийгэмд энэ талаар огт дуугарч болохгүй шүү дээ. Тэгэхээр би бол хагас еврей хүн. Гэхдээ хэрвээ Унгарт байдал одоогийнх шигээр үргэлжилбэл, удахгүй би бүрэн еврей болох байх.

-Аав нь дайнаас яаж амьд гарсан хэрэг вэ?

-Бид анх Корин гэдгээр овоглодог байлаа. Энэ бол еврей овог. Хадгалж үлдсэн бол аав хэзээ ч амьд үлдэхгүй байсан. Өвөө ухаалаг хүн байсан учир овгоо Краснахоркай болгож өөрчилсөн. Краснахоркай гэдэг нь үндсэрхэг, Унгарын газар нутгийг буцаах маягийн утгатай үг л дээ. Нэгдүгээр дайны дараа Унгар нутаг дэвсгэрийнхээ гуравны хоёрыг алдсан. Дайны дараа буцааж авна гэдэг зорилго дор үндсэрхэг засгийн газар байгуулагдсан. Тэр үед Краснагоркагийн цайз гэж маш алдартай, бас гунигтай дуу байв. Краснагоркагийн цайз гуниг, харанхуйгаар дүүрэн, тэнд бүр зүйл найдваргүй гэсэн утгатай. Дайны дараа энэ цайз Чехословакт харьяалагдах болсон юм. Өвөө энэ дуунаас л сэдэвлэсэн байх. Би мэдэхгүй. Хэн ч мэдэхгүй, тэр маш дуугүй хүн байсан.

-Одоо таны уран бүтээлийн талаар ярилцъя. Надад сонирхолтой санагддаг зүйл бол, та өөрийгөө илүү дутуугүй яг дөрвөн роман бичсэн гэж хэлдэг явдал?

-Тийм ээ, “Satantango”, “The Melancholy of Resistance”, “War and War”, “Baron Wenckheim’s Homecoming”.

-Тэгвэл “Animalinside” шиг бүтээлээ та ямар ангилалд хийж байгаа юм бэ?

-“Animalinside” бол роман, гэхдээ бүрэн дүүрэн утгаар биш. Роман уу, богино өгүүллэг үү гэдгийг хуудсын тоо тодорхойлдоггүй. Би эхэн үедээ, 1986 онд гаргасан “Relations of Grace” номд хэд хэдэн өгүүллэг бичсэн. Маш жижиг орон зайд, богинохон цаг хугацаанд өрнөдөг бөгөөд нэг л дүртэй. Тэд бол өгүүллэг. Харин роман бол асар том бүтэцтэй - эхлэлээс төгсгөлийг гүүр эсвэл нум шиг холбодог бүтэц. Өгүүллэгийн хувьд ийм нум хэрэггүй. Романы дэргэд өгүүллэг бол хар хайрцаг л гэсэн үг — дотор нь юу болоод өнгөрсөн юм, хэн ч мэдэхгүй.

-Тэгвэл “Baron Wenckheim’s Homecoming” роман юун тухай өгүүлдэг вэ. Нэг төрлийн Одиссей гэж хэлж болох уу?

-Тийм ээ. Гол дүрийн амьдралын төгсгөл ирэх үед нутаг буцаж, гэртээ харьж буй тухай. Тэр бол Буэнос-Айрест амьдардаг өтөл насны эр. Хэтэрхий эмзэг, өндөр биетэй түүнийг төсөөлбөл Гюла Крудиг санагдуулам. Гэвч тэр тун азгүй бөгөөд байнга л эндүүрч, алдаа гаргадаг нэгэн.

-Тэгэхээр тэр бол таны Мышкин, таны хувьд өөрийгөө хамгаалах чадалгүй тийм дүр үү?

-Тийм ээ, яг тийм. Эстикетэй адил. Учир нь энэ роман бол үнэндээ миний бүх уран бүтээлийн нэгэн цогц гэж болно. Миний өмнөх зохиолуудын дүрүүд болон холбоос, үйл явдлууд хоорондоо хэрхэн огтцлолцож байгааг та олж харж болно. Satantango гэх үгээр би хааяа хошигночихдог юм. Миний хамгийн сайн зохиол гэж би нэрлэнэ.

-Хамгийн төгс гэж үү?

-Тодорхой хариулахад, миний номуудаас хамгийн хөгжилтэй нь. Энэ номд сүйрлийн тухай аймшигт зөгнөлт мэдээ байхгүй. Учир нь энэ өөрөө сүйрэл нь юм. Аль хэдийнэ ирчихсэн гэж ойлгож болно.

-Гэхдээ таны бүх бүтээлүүдээс төгсгөл хэдийнэ ирчихсэн мэт мэдрэмжийг олж мэдэрдэг. Магадгүй зохиолчдыг хоёр төрөлд хувааж болох юм. Нэг хэсгийнх нь зохиол тус бүр нь бие даасан чанартай. Харин нөгөө хэсэгт, бүх зохиол нь хамтдаа нэгэн бүхэл чанар луу чиглэсэн юм шиг санагддаг?

-Би ч энэ талаар мянгантаа ярьж буй хүн дээ. Миний хувьд цаг ямагт би ганц л ном бичихийг хүссээр ирсэн. Эхний бүтээлдээ сэтгэл ханаагүй учир хоёр дахийг бичсэн. Хоёр дахь бүтээлдээ ч сэтгэл ханасангүй тул гурав дахь ном гарсан. Ингээд л цааш үргэлжилсэн. Харин одоо, “Барон"-оор энэ түүхийг эцэслэж байх шиг. Энэ романаар, би ердөө л нэгэн бүхэл ном бичсэн гэдгээ л нотлон харуулж буй юм. Тэр ном бол Satantango, Melancholy, War and War ба Baron Wenckheim. Энэ дөрөв нийлээд миний нэг л ном юм.

-Танд эдгээр уран зохиолын ертөнцөөс гадуур, бүр тэс өөр ямар нэгэн зүйл бичих хүсэл төрж байсан уу?

-Ор үгүй. Надад Иоганн Себастьян Бах насан туршдаа нэгэн хэвээр оршиж ирсэн нь хэзээ ч уйтай санагдаж байгаагүй.

-Та яаж ийгээд л Бах, Рамо зэрэг барокко хөгжмийн зохиолчид руу орчих юм. Танд барокко магадгүй чухал юм аа даа?

-Бахын хөгжим бүтэц, найруулгын тухайд гайхалтай ч хэт нарийн төвөгтэй байдал нь романтик хөгжмийг тэсвэрлэшгүйд хүргэсэн хэрэг. Түүний хөгжмүүдийн эв бэлгэдэл хийгээд зохирол нь гайхалтай. Бароккогийн үеийн дараах хөгжим улам бүдүүлэг болж, хөгжмийн хэл улам бүдгэрэн доройтсоор ирсэн. Энэ л бүдүүлэг, гялгар, хоосны оргил үед романтизм хүчийг олж байсан юм. Гэхдээ онцгой авьяастай цөөн хэдэн хөгжмийн зохиолч бий л дээ. Стравинский, Шостакович, Барток, Куртагийг би чин сэтгэлээсээ хайрладаг. Тэд бол юунд ч үл хамаарагдаж, харьяалагдах, гайхамшгууд гэж боддог.

Хөгжмийн түүх ерөөс уруудсаар ирсэн ч юм шиг. Хоёр мянган жилийн турш бид доройтлын шулуун шугамаар явж иржээ. Энэ л хэв шинж одоо уран зохиолд ч тохиолдож байна. Гэхдээ энэ доройтлын үйл явцыг нарийн шинжилнэ гэдэг ерөөс бэрх эд.

Орчин үеийн нийгэмд заавал тохиож, дайрдаг “аймшигт хувьсгал” үнэндээ аль хэдийн болоод өнгөрсөн. Ялагч нь массын соёл биш, мөнгө. Заримдаа өндөр түвшний уран зохиол ховорхон тохиолдлоор дунд түвшинд хүрч уншигчид руу нэвтэрч чаддаг. Магадгүй энэ л өнөөгийн олон зохиолчдын хувь зохиол байх.

-Харин таны романуудын тухайд?

-Миний романууд хэзээ ч дундаж түвшин рүү нэвтэрдэггүй. Би тэгж нийцүүлэхийг ч хүсдэггүй. Миний хувьд бичнэ гэдэг бие даасан зүйл. Гэхдээ өөрийн уран зохиолын тухай ярина гэдэг надаас хэн нэгэн миний чинадын нууцыг асууж байх шиг санагддаг учраас ичмээр болдог. Би хэзээ ч уран зохиолчийн амьдралаар амьдраагүй нь нийгмийн ойлгодог тэр л зохиолч гэдэг ойлголтыг би хүлээн зөвшөөрч чаддаггүйтэй минь холбоотой биз.

Миний уран зохиолын тухай надтай ярилцаж чаддаг хүн ховор. Магадгүй та болон цөөн хэдэн хүн л чадах байх. Би уран зохиолын тэр дундаа өөрийн зохиолын тухай ярихдаа тийм ч жаргалтай байдаггүй. Уран зохиол бол хувийн зүйл. Ном бичиж эхлэхэд тэр ном эхнээсээ дуустал миний толгойд бүрэн бүтнээр оршдог. Хүүхэд ахуйгаас дурсамжууд миний толгойд жир бусаар, гэрэл зураг мэт цувран хадгалагддаг байлаа. Яг энэ шинжээр би өгүүлбэр, цогцолборыг толгойдоо цэгцэлж, бүрэн боловсруулсныхаа дараа сая нэг буулгадаг байсан.

-Тэгэхээр та нэгэнт бичсэн бол засварладаггүй гэж үү?

-Би яг л тээрэм шиг хором бүр ажилладаг байсан. Хэрвээ би өвдчихвөл эсвэл хүртчихсэн бол ажиллаж чадахгүй. Гэхдээ эдгээрээс бусад бүх үед би ажиллаж, ганц өгүүлбэр хатгаж эхэллээ л бол ар араас нь хэдэн зуу, хэдэн мянган өгүүлбэр аалз тороо нэхэх шиг л урган гарч ирсээр л байдаг. Магадгүй энэ олон өгүүлбэр дотроос аль нэг нь бусдаасаа ямагт илүү чухал байгааг олж хармагцаа яг тэр л утсыг аажуухан эмхэрдсээр бүрэн буулгаж, засварлан сайжруулдаг.

Миний номуудын гайхалтай орчуулгууд байдгийг би мэдэх хэдий ч уншигч бүрийг эх хэл дээр нь заавал уншиж үзээсэй хэмээн хүсдэг. Учир нь өгүүлбэр бүтэж эхлэхэд л би төгс айзам хэмнэлийг бүтээхэд анхаараад эхэлчихдэг. Би бичихдээ хөгжмийн зохиол болон уран зохиолын бүтээлийн аль алинд нь ижил үйлчлэх түлхүүрийг ашигладаг. Хөгжим, уран зохиол, дүрслэх урлаг гурав бол нэг сурвалжтай бөгөөд хэм, бүтэц, хэмнэл дээр тулгуурладаг. Би үүнийг л барьдаг. Хөгжим болоод романы хувьд агуулга нь өөр байж болох ч мөн чанар нь миний хувьд адилхан санагддаг.

-Та залуудаа жазз хөгжимд авьяастай нэгэн байсан уу. Жазз хамтлагуудад тоглож байсан гэдэг нь үнэн үү?

-Би 14 настайгаасаа 18 нас хүртлээ мэргэжлийн хөгжимчин байсан.

-Та төгөлдөр хуурчийн хувьд Телониус Монкийн шүтэн бишрэгч байсан юм билээ. Яагаад заавал Монк гэж?

-Би өөрөөсөө энэ асуултыг их олон удаа асууж байсан юм байна. Өнгөрсөн рүү эргэн харвал, Зөвлөлтийн тогтолцоонд амьдарч байсан бидний хөгжмийн сонголт яаж ийм төгс байсан юм бол гэдгийг тайлбарлахад ярвигтай. Би их даруу ярьж байгаа минь энэ шүү. Зөвхөн жазз бус, рок хамтлагт ч байнга тоглодог байлаа. Манай тоглолтууд ажилчин ангийнханд зориулсан үдэшлэгүүд шиг л болдог байж. Саяхан би тэр үед тоглосон дуунуудынхаа жагсаалтыг бичсэн цаасаа олсон. Бидний хөгжмийн сонголт үнэхээр гайхалтай, төгс байсан шүү. Дан ганц минийх биш. Бидний үеийнхнийх тийм байсан.

Тухайн үед жазз болон рок хөгжим гэдэг хязгаарлагдмал. Хоёр л радио байсан нь Radio Free Europe, Radio Luxemberg. Бид шууд радиогоос нууцаар бичлэгээр бичиж авдаг байсан болохоор чанар тийм ч сайн биш. Гюла эмнэлэгт ажилладаг нэг эмчийг би таньдаг байсан юм. Түүнд асар их пянзны цуглуулга байсан бөгөөд бичлэг хийж авахыг минь зөвшөөрдөг байлаа. Харин яаж тийм сайн хөгжмүүдийг би олж сонсож, сонгож чадсанаа сайн мэдэхгүй юм. Бид Cream, Them, Blind Faith, Jimi Hendrix, Aretha Franklin, Dusty Springfield тоглодог байсан.

Энгийн нь л The Kinks байлаа шүү дээ. Өөр бас The Troggs, The Animals, Eric Burdon, мэдээж The Rolling Stones. Харин Beatles л үгүй. Яагаад гэдгийг хэлж мэдэхгүй юм. Блюз бас маш их байсан. Жазз гурвалд би 50 гаруй настай нэг бөмбөрчин, үеийн шахуу басс гитарчин хоёртой хамт тоглоно. Тухайн үед дөнгөж 14 настай. Бид Erroll Garner-аас Телониус Монк хүртэлх бүхнийг тоглодог байлаа. Хэдий би одоо хөгшин эр болсон ч тэр үед хэлдэг байснаа давтан хэлье. Монк бол миний хамгийн эрхэм дотны нэгэн хэвээр.

-Та бас дуулдаг байсан гэж үү?

Тийм ээ, рок хамтлагт дуулдаг байсан. Миний хоолой дээд өнгөөр гарчихдаг, бараг л контртенор гэхээр байсан болохоор ихэвчлэн эмэгтэй дуучдын дуунууд дуулдаг байлаа. Dusty Springfield, Aretha Franklin гэх мэт.

-Урлагийн ертөнцийн тухайд? Та David Bowie, Velvet Underground зэргийг сонсдог байсан уу?

-Хожмоо миний сайн анд нөхөр болсон Бэла Тарр-тай Bowie-гийн фэн клубт танилцсан юм. Тэр Будапештийн төвд орших жижигхэн, гайхалтай орон сууцанд амьдардаг байлаа. Өдөржин л өрөөндөө хөгжим тавьчихаад нааш цааш холхидог сон. David Bowie, Lou Reed, Nico...гээд л.

Та Бэла Тарр-тай “Damnation” кинон дээр нь хамтран ажиллаж байсан нь таны “Satantango” романаа хэвлүүлсний дараахан буюу 1985 онд билүү? Удалгүй та “Satantango” (1994) ба “Werckmeister Harmonies” (2000) романуудаа кино бүтээл болгосон?

-Эхэндээ бид “Damnation” киног хийх болсон нь коммунист дэглэмийн үед “Satantango”-г хийхийг хориглосон учраас тэр. Энэ бүх түүх 1985 онд уг роман хэвлэгдсэний дараа эхэлсэн. Бэла, түүний эхнэр Агнес, бид гурав хамтдаа “Satantango”-г кино болгохоор шийдсэн ч тэр үед Бэла Унгарын кино ертөнцөд үзэн ядагдсан хүн нь байв. Тэр эхлээд нэг кино студид очиж уулзсан. Дараа нь өөр студид. Эцэст нь бидэнд Satantango-г хийхийг хориглосон гэдэг хариултыг өгцгөөсөн юм. Тэгээд би Бэлад “За, чи гэртээ харь, би ч бас харья. Боллоо, дууслаа” гэж хэлж билээ.

Хоёр долоо хоногийн дараа Агнес над дээр ирээд уйлан байж “Шинэ кино зохиол бичээч. Үгүй бол Бэла амиа хорлочихно. Би түүнийг мэднэ. Тэр чамтай хамт кино хийж чадахгүй бол амиа хорлочихож мэдэхээр хүн" гэсэн юм. Мэдээж энэ бол намайг дахин хамтарч кино бүтээхээр зохиосон урхи, зохиомол түүх байсан л даа.

-Бэла Тарр таны хамтарсан цор ганц кино найруулагч байсан уу?

-Тийм ээ, би зөвхөн Бэлатай л ажилласан. Зүгээр ч нэг хамтын ажил биш би түүнд бүхнээ өгсөн. Тэр бүхэл бүтэн нэг зүйлийг надаас авч явсан. Ихэвчлэн би зохиолоо биччихээд түүний кинонууд дээр хамтарч ажилладаг байсан л даа. Кино урлагийн ертөнц шударга бус санагддаг. Хэрвээ та зохиолч бол нэг найруулагч таны бүтээлийг дэлгэцийнх болгох гэж буй бол түүнийг найруулагч гэж хүлээн зөвшөөрөх ёстой болно.

Учир нь тэр кино найруулагчид харьяалагдана. Үгүйсгэвэл алдаа хийж байна л гэсэн үг. Гэтэл миний зохиолууд үргэлж уран зохиолын бүтээлүүд байж ирсэн. Яахав нэг жишээ хэлье л дээ. Би "Тэр бурхангүй ертөнцийн тухай бодлогшрон сууна" гээд биччихвэл Бэла "Би үүнийг чинь яаж дэлгэцэнд харуулах юм" гэдэг байлаа. Нэг бодлын иймийн учир би түүний төслүүд дээр ажиллахдаа айдаг байсан. Миний зохиолын Эстикэ диваажинд оддог тухай хэсгийг харуулах болоход камерыг Иримяшийн царайнаас алсруулан зураг авалтыг хийхээр болсон юм. Хэрвээ Эстикэгийн царайнаас үзэгчид түүнд юу тохиолдсоныг олж харж чадвал бид ялж, эс бол бүтэлгүйтэл нүүрлэх байв. Гэтэл номонд би үүнийг яаж л бол яаж бичиж чадна. Сонирхолтойгоор, философийн гүн утгаар ч бичиж чадна. "Бодит байдал гэж юу юм, Эстикэгийн сүнс оршин буй юу" гэдэг асуултыг тавьж чадах бол камерын өмнө харин үгүй.

-Харин хэл бичигт бол боломжтой?

-Яг тийм. Энэ нь юу гэх гээд байна вэ гэхээр хэрвээ та орчлонгийн талаар асуулт асууж буй бол хариулт олох түмэн боломжууд хэлний хүчид бий. Миний хувьд үгийн хүч гэдэг бодит байдлын нуугдмал чанарт хамгийн ойр дөтлөн хүрэх цорын ганц зам гэж боддог. Хүн бүрийн зэрэгцэн орших буюу уран зохиолын дүр ч эцэстээ бодит хүн ч тэр ялгаагүй. Би өөрөө зохиомол ертөнцөд ч, бодит ертөнцөд ч тэр хоёр эзэнт гүрэнд оршин амьдарч байна. Та ч мөн адил. Энэ ресторан доторх хүмүүс ч адил.

Энэ ширээ, энэ эд зүйлс, бидний мэдэрч буй бүхэн, тэр байтугай мэдэрч чадахгүй бүхэн ч хүртэл бүгд л оршдог. Учир нь бид дан ганц таван мэдрэхүйгээрээ бүх бодит зүйлийг бүрэн таньж чадахгүй гэдгээ мэднэ. Гэхдээ би энэ талаар нууцлаг, эзотерк талаас нь хэлээд байгаа юм биш шүү. Харин ч эсргэгээрээ миний хувьд бодит байдал туйлын чухал. Би бүх боломжит байдлыг л ухамсарлаж байхыг хүсдэг гэх үү дээ.

-Ийн бодогдлоо, магадгүй үг орчуулахад үүсдэг тэр ер бусын мэдрэмжийн шалтгаан энэ юм болов уу. Унгар хэл дээрх “Satantango” эсвэл “Baron Wenckheim”-ийн бодит байдал яаж англи эсвэл франц үгсийн бүтээсэн бодит байдалтай ижил байж болох вэ? Өөр урлагийн төрөлд ийм асуудал үүсээд байдаггүй. Жишээ нь Бах нэг л кантатаг бүтээхдээ тэнгэрлэг идеал илэрхийлэхийг зорьсон байж магадгүй?

-Үгүй, үгүй. Бах бол хөгжимчин. Тэр уран бүтээлийн замналынхаа эхэнд буюу өөрийн кантатуудыг бичиж эхлэхдээ хөгжмийн асуудалтай л нүүр тулгарсан нь фуга, прелюди, фальсобордон зэрэг бүтцийн асуудлуудыг авч үзсэн. Бид түүний хөгжмийг сонсмогцоо л тэр үргэлж тэнгэр өөд ширтдэг ариун хүн байсан мэтээр төсөөлдөг. Гэтэл үнэндээ бүх суутнууд бодит зүйл хийгээд ур чадварт л сонирхолтой байж ирсэн. Хэрвээ Бахын нутаг Тюрингийг харвал тэнд Бахаар дүүрсэн үе үеийн л хөгжимчид бий. Угтаа Бах гэдэг нь сайн хөгжимчин гэдэгтэй л дүйдэг байж л дээ.

Японд байхдаа би нэгэн урланг сонирхсон юм. Тэнд Буддагийн баримлуудыг сэргээн засварладаг мэргэжилтнүүд ажиллаж байлаа. Үнэхээр гайхалтай урчууд, суут уран бүтээлчид байсан. Тэд нэг л зүйлд бүрэн анхаарлаа төвлөрүүлдэг байсан нь "Энэ эмтэрч, хугарсан баримлыг хэрхэн сэргээх вэ". Тэгээд сэргээгдсэн Буддаг байсан байранд нь буцаан тавихад тэр дахин ариун чанарыг олж, хүмүүс түүнд нь мөргөдөг байв. Хэдий зөрчилдөөнтэй юм шиг сонсогдож байвч огт тийм зүйл байгаагүй. Урлаач, сэргээн завсарлагч хоёр бол адилхан нэг оршихуй.

Яруу найрагч байна гэдэг үгийн хүчийг мэдэж, үгийг хэрэглэж чаддаг хүн байхыг л хэлнэ. Хэрвээ танд тэр чадвар бий бол ерөөс таны урд үлдэж буй ганц зүйл нь техникийн асуудал л юм.

-Тэгэхээр урлагийн тухай жинхэнэ асуулт гэвэл техниктэй холбоотой л байх нь ээ дээ?

-Тийм ээ. Уран бүтээлчийн үүрэг бол ёс жаягийг үргэлжлүүлэх. Ёс жаяг гэдэг нь өөрөө цэвэр техник юм.

-Энэ тухай тодруулж, илүү дүн шинжилгээ хийхийн тулд жишээгээр онцлон хэлэх хэрэгтэй гэж бодож байна?

-Хомер, Шекспир, Достоевский, Стендаль, Кафкагийн тухай яривал тэд бүгд л тэнгэрийн амьтад гэж хэлэгдэнэ. Магадгүй энэ хил хязгаарыг давж яривал "Солиот" бол гайхалтай гэхдээ "Цагаан шөнө" зохиол тийм ч сайн биш. Телониус Монкийн хувьд ч ялгаагүй. Тэрэнд нь муу тоглосон атлаа тэнд нь хэтэрхий зохицолгүй гэж ярих эрхгүй. Эд чинь ариун амьтад шүү дээ.

Тиймээс бид жижиг сажиг зүйлсийг л тоочоод байхаас илүүтэй бүтээл, оршихуй нь бүхэлдээ ямар вэ тухай ярих нь зүйн хэрэг. Хэн нэг хүн амьдралдаа ганц ч удаа болов бүтээлээрээ суут гэдгээ баталсан бол тэр мөчөөс эхлээд миний л хувьд тэр хүн эрх чөлөөтэй нэгэн болдог. Магад дараа нь юу ч хийж, муухай зүйл ч тэр хийсэн бай ариун хэвээр л үлдэнэ. Муухай нь ч "ариун муухай" зүйл болж хувирна. Тэр халдашгүй, дархлагдсан нэгэн болж буй нь энэ.

Итгэлтэй хэлэхэд, Франц Кафка бол миний алсаас хараад бишрэн гайхдаг тэр л эзэнт гүрэн байдаг гэдгийн бодит жишээ. Ийм эзэнт гүрэн байдагт ямагт талархан, шагшдаг бөгөөд тэнд Данте, Гёте, Беккет, Хомер одоо ч бидний төлөө оршин байгаа гэдэгт итгэдэг. Эдгээр ариун дүрүүдийн талаарх бид бүхний бодол ижил гэдэгт итгэлтэй байна. Миний Кафкагийн талаарх зураглал, таны Кафкагийн талаарх зураглалаас тийм ч их ялгаагүй биз. Би таны асуултад хариулт өгч чадав уу?

-Таны хариултаас харахад та асуултаас минь зайлсхийж байна уу даа. Таны Бахын тухай хэлсэн санаа тань бүтээлийн утга учир нь цэвэр техник дээр төвлөрсний үр дүнд бий болдог гэсэн бодлын тань илрэхийлэл бололтой. Та нэгэнтээ "Хэрвээ ертөнц нэгэнтээ оршиж л байгаа бол нарийн ширийн зүйлсийн дотор л оршин буй" гэж бичсэн байсан. Магадгүй ч бүтээл ч мөн үүнтэй ижил юм болов уу?

-Надад нарийн ширийн зүйлс чухалд тооцогддог. Хамгийн өчүүхэн зүйл ч хүртэл үхэх, оршихын асуудалтай л байдаг. Нэг өгүүлбэр дэх ганцхан алдаа намайг үхэл мэт шаналгадаг. Тиймдээ ч би өөрийн номыг уншиж чаддаггүй. 300 хуудастай номыг ганц хэмнэл ч алдалгүй бичих бараг боломжгүй л дээ.

Гэхдээ энэ бол төгс төгөлдөр байдлын тухай биш юм. Харин өчүүхэн зүйлийг хүртэл эн тэнцүү анхаарахын нэр. Учир нь нарийн ширийн зүйлс болон бүхэллэг бүтцийн хувьд хоорондоо нэг их ялгаагүй. Далайн дусал ба далай хоёрын хооронд ямар ялгаа бий гэж. Байхгүй шүү дээ.

-Энэ нь таны өмнө хэлсэн, бүтээлээ бичих эхлэхээсээ өмнө та бүхлээр нь толгойдоо боловсруулж харж чаддаг гэсэнтэй тань холбоотой юу?

-Тийм ээ, гэхдээ үүнээс ч гүн зүйл бий. Хэн номыг бичдэг билээ. Хэрвээ бичиж байх явцдаа "үүнийг шийдчихнэ" гэж бодож байвал та бүтээлийнхээ дотор биш харин гадна талд нь байна гэсэн үг. Хэрвээ "би л энэ номыг бичиж байна" гэсэн мэдрэмж төрж байвал чи бүтээлээсээ өөрийгөө тусгаарласан байна гэсэн үг.

-Бүтээлийг задлан тайлбарладаг, утга зохиолын шүүмжийн хувьд энэ нь ямар нэг үр дүнтэй юу? Хэрвээ би “The Melancholy of Resistance”-ийн утга учрын талаар асуувал энэ тэнэг асуулт болох уу?

-Тэнэг гэж үү. Яалаа гэж. Хэн асууж байгаагаас шалтгаална. Тантай ярих нь өөр шүү дээ. Би таны хийж буй зүйлийг хүндэлдэг. Бид хоёрын энд хамт сууж буй нь зүгээр ч нэг тохиолдол биш. Би ер нь хүнтэй 2-3 хоног дараалан сууж ярилцах нь их ховор л доо. Мэдээж таны асуултад өөрийн чинь сонирхол, эрэл хайгуул байгаа гэдгийг мэдэж байна. Та утга учрын тухай асуулаа. Үргэлж нэг зүйл рүү эргэн ирсээр байдаг зүйл гэвэл бүхлээс нарийн ширийн рүү задарч харин нарийн ширийн зүйлс эргээд бүхэл болж байдаг.

-Таны хэлэх гэсэн санаа бол бүхэл мөн чанар бол нарийн ширийн зүйлсээс салшгүй бөгөөд салангид төсөөлөх аргагүй гэж ойлгож болох нь ээ? Бүтээл гэдэг нь эдгээрийн аль нь ч биш шинэ төрөл зүйл үү?

-Бурхан Буддад хэзээ ч "бүхэл бүтэн" гэж ярьдаггүй. Бүхэл цул байдалд бодит оршихуй үгүй. Тиймээс бүтэн гэдэг үгэнд болгоомжтой хандах ёстой. Бид орчлон ертөнц хязгааргүй гэж итгэдэг. Гэвч нэг талдаа ертөнц үнэхээр хязгааргүй байсан бол энэ (цайны аяга руу заав) оршин байх боломжгүй байсан.

-Яагаад тэр вэ?

-Оршихуйд мэдэрч болох бүхэн хязгаартай. Энэ аяганы доторх жижиг деталиуд, дэд атомын элементүүд бүгд л хязгаарлагдмал. Бидэнд баригдашгүй байж болох ч хязгааргүй гэсэн үг биш.

-“Satantango”-гийн төгсгөлд уншигчид гэнэт анзаардаг шүү дээ. Романы сүүлийн мөрүүд нь яг эхний мөрүүдтэй адил, тэдгээрийг номын нэг дүр бичсэн байдаг. Энэ бол таны зохиолуудын дундаас цорын ганц мета өгүүлэмжийн мөч, төгс давталт. Бүтээл ийм байх нь танд эхнээсээ тодорхой байсан уу?

-Үгүй ээ, огт тийм биш. Нэгэнт бичээд л эхэлсэн бол эхнээсээ л дүрүүдээсээ илүүг мэддэггүй. Энэ романд би төгсгөл ингэж бүтэн эргэж, шинэ түвшинд эргэн ирнэ гэж төсөөлөөгүй. Дараа нь энэ бүтэц хөгжим шиг эргэн сүлэлдэж, бүх зүйл эхлэл рүүгээ буцдаг. Гэхдээ уншигчийн мэдлэг өөрчлөгдөж, шинэ түвшинд хүрсэн байдаг. Анхнаасаа ч ингэж төлөвлөсөн юм биш л дээ.

-Гэхдээ ингэснээр таны роман хязгааргүй, дуусашгүй болчих шиг санагддаг?

-Үгүй дээ, би тэгж бодохгүй байна. Хязгааргүй зүйл гэж үгүй. зөвхөн тоолж баршгүй олон хязгаартай зүйлс оршин байдаг.

-Хэлэх гэсэн санаа минь, онолын хувьд ийм бүтээл хязгааргүй буюу дахин уншигдах боломжтой, төгсгөлгүй тойрог мэт гэх гээд л?

-Бурхан Будда бидэнд тойргийн тухай юу гэж заасныг санадаг уу?

-Үгүй?

-Хэрвээ чи тойргийг дагаад л байвал эцэстээ тойрог гэж зүйл байдаггүйг ойлгох бөгөөд тэр нь ердөө ч оршдоггүй нэг цэг гэдгийг мэднэ. Хязгааргүй ба тоолж баршгүй хязгаар хоёрын хооронд асар их ялгаа бий.

-Тэгвэл төгсгөлийн тухай асуултаар хоёулаа ярилцлагаа дуусгая. Та “Baron Wenckheim’s Homecoming” таны хамгийн сүүлчийн роман байх болно гэж хэлсэн. Гэтэл та одоо ч бичиж байгаа. Тэгэхээр та одоо бичиж буй зүйлээ роман гэж үзэхгүй байгаа хэрэг үү?

-Жижиг зүйлс, том бүтээл биш. Сүүлийн романыхаа дараа би гурван жижиг нм бичсэн. Эхнийх нь “The Manhattan Project” (2017), энэ нь дараагийн бүтээл болох миний Нью-Йоркийн номын өмнөтгөл, нэг төрлийн прологи юм. Түр гарчиг нь “Spadework for a Palace” байж болох.

Бас нэг ном бичиж дуусгасан нь миний бичихийг хүсэж ирсэн бүтээл. Учир нь би багаасаа Хомерийг биширч ирсэн. Өнгөрсөн намар би Адриатын тэнгисийн эрэг дагуу Далмац руу аялсан. Тэр аялал намайг нэгэн жижиг арал руу хүргэж, Одиссейн нэг домог гэнэт эргэн ирсэн юм. Түүний тухай бичсэн, богино хэмжээний, нэгэн төрлийн тууж маягийн ном гэх үү дээ.

-Тэгэхээр та үнэхээр дахин роман бичихгүй гэж үү?

-Роман уу, үгүй. Та “Baron Wenckheim’s Homecoming”-ийг уншмагцаа ойлгоно. Энэ бүтээл заавал хамгийн сүүлчийнх байх ёстой юм.

Ц.ТАМИР, М.ТЭНГИС