Н.Нацагням: У.Хүрэлсүх “новш”-ийг огцруулалгүй хамгаалалтад авч, илжиг шиг хадах нь экологио хамгаалах цорын ганц гарц

Төрийн соёрхолт инженер, Үндэсний хөгжлийн газрын дэд дарга Н.Нацагнямтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-МАНАН-ГИЙН СОНГУУЛИЙН ЗАРДЛЫГ ТӨРИЙН ШАХААНЫ БИЗНЕСЭЭР ОЛДОГ-

-Таныг “Даяар Монголд нэгдэлд элсчихлээ, яагаад ийм алхам хийх болов” гээд гайхаж байгаа хүн олон. Ер нь тантай холбоотой дуулиан нийгэмд нэлээдгүй газар аваад байна. Төрийн соёрхолт инженер гэдгээр тань олон нийт илүү мэдэж, итгэж байсан шүү дээ. Даяар Монголд элссэн тань үнэн үү?

-Даяар Монгол гэдэг бол хэсэг бүлэг хүмүүсийн нэгдэл биш. Гурван сая монголчуудын сэтгэл зүрх юм. Монгол зүрхгүй хүн хаана ч байхгүй. Тэр бүү хэл ямар ч монгол цусгүй гадаадын иргэд, Монгол судлаач нар Монголын төлөө гэсэн цохилох зүрхтэй. Энд хүний гарал үүсэл, эрлийз хурлийз ямар ч хамаагүй. Монголд төрсөн хэн ч бай Монголын төлөө гэсэн зүрхтэй. Монголын бүх цэрэг цагдаа Монгол зүрхтэй. Энэ бол Даяар Монголын үндсэн философи юм. Тиймээс тус хөдөлгөөн хүчтэй байдаг. Тэд мөнгөний төлөө биш шударга ёсны төлөө ажилладаг.

Яг өнөөдөр барууны орнуудад манай Даяар Монгол шиг үндэсний хөдөлгөөнүүд нь маш их хүчирхэгжиж байна. Учир нь ардчиллын дарангуйлал ард түмнийг ажилгүй гуйлгачин болгож байна. Популист удирдагч нар нь тэнгэрт тултал баяжсан. Энэхүү харгис хэрцгий, догшин ширүүн популист хүчирхийллээс аврагч нь Даяар Монгол болон хас тэмдэг дор нэгдсэн бусад төрийн бус байгууллага хөдөлгөөнүүд юм. Тэдний ажиллах зарчим нь луйвар биш харин шударга ёсны халз тулааны урлаг юм. Харин улс төрийн нам хөдөлгөөнүүдийн ажиллах зарчим нь дотоод сонгууль. Гэтэл дэлхийн түүхэнд сонгууль нь  луйвар хийх боломжийг олгосон гашуун түүхтэй. Ганц би ч биш маш олон инженер гадаадад олон жил ажиллаж сурсан ч, өндөр технологио эх орондоо нэвтрүүлэх боломжийг МАНАН хааж байна. Энэ нь МАНАН-гийн бичигдээгүй дүрэм. МАНАН-гийн сонгуулийн зардлыг төрийн шахааны бизнесээр олдог.

Монголын улс төрчид нэг зүйлийг өнөөг хүртэл буруу ойлгож явдаг юм байна лээ. Яагаад гэвэл тэд хэзээ ч АНУ, Англид мэргэжлээрээ ажиллаж үзээгүй тул капиталист эдийн засгийн давуу талыг мэддэггүй. Харин бид олон арван жил АНУ, Англид инженерээр ажиллаж, хувийн компаниуд нь улсын монополь захиалгаар хэрхэн хөгждөгийг харсан. Бүр дотор нь ажиллаж ойлгосон. Манай төр засаг олон сая долларын захиалгыг шууд хятадуудад өгдөг. Хэрэв үүнийгээ дотоодын ШБОС-чдадаа өгдөг болчихвол эсвэл өгдөг байсан бол өнөөдөр эрүү хавиргандаа хүрэхгүй байх байсан билээ. МАНАН-гийн энэхүү шударга бус гэмт хэрэг нь улс орныг мөхөөж дууслаа. МАНАН-г өөрөө засарна гэж найдсаар 25 жил хүлээлээ.

-СОНГУУЛЬД САЙН ХҮН БИШ ХАРИН МӨНГӨТЭЙ НЬ ЯЛДАГ. ЭНЭ БОЛ ТОМ ГҮРНҮҮД ЖИЖИГ УЛСЫГ УДИРДАХ БОЛОМЖ ЮМ-

-Өнөөгийн Монголын төр засгийн толгойд гарчихсан гэгддэг МАНАН бүлэглэлийг талаар та нэлээд шүүмжлэлтэй ханддаг юм байна. Үнэхээр ийм зүйл байдаг бол ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Ардчилсан засаглалтай улс орон бүрт МАНАН-гийн дарангуйлал байдаг. Үүнийг дардаг олон жилийн туршлага байдаг юм байна. Үүнийг ойлгохын тулд МАНАН-гийн олон улсын сүлжээний ажиллах зарчмыг ойлгох хэрэгтэй байх. Ардчилсан сонгуульд аппаратын зардал гэж бий. Тэгэхээр мөнгөгүй хүн бурхан багш байсан ч сонгуульд ялах боломжгүй. Сонгуульд сайн хүн биш харин мөнгөтэй хүн ялах боломжтой. Энэ бол том гүрнүүд жижиг дунд улсуудыг удирдах боломж юм. АНУ-ын олигархууд АНУ-ын засаг болон дэлхийн бүх улс орны сонгуулийг ивээн тэтгэх замаар бүх улсын төрийн томилгоог хийдэг. Үр дүнд нь газрын баялгийг нь дээрэмдсээр байгаа. Киргизийн 700 тонн алтыг тэд үнэгүй дээрэмдэж авсан. Тэндээс олсон ашгаараа “Boroo Gold”-ийг байгуулж дээрэмдсэн. Киргизэд гурван удаа иргэний дайн гарсан ч шинэ засагт нь дахиад л АНУ-ын олигархуудын хүмүүс гарсан. Яагаад гэвэл тэд байлдаж байгаа хоёр талын аль алийг нь ивээн тэтгэдэг. Дайны дараа хэн нь ч ялсан адилхан, тэдний бууны нохой байдаг. Үүний эсрэг манай хоёр хөрш ижил аргаар саармагжилт хийж байгаа нь сайн хэрэг. Ингээд ардчилсан засаглалтай улс орон бүр ОХА гэдэг гурван Бал даргатай болжээ.

-МОНГОЛЫН ТӨРИЙГ ОРОС, ХЯТАД, АМЕРИК УДИРДДАГ ГЭДГИЙГ ОЛОН УЛСЫН ТОМ ЗУРГААС ХАРЖ БОЛНО-

-ОХА гэдэг нь ямар утгатай үг вэ?

-ОХА гэдэг нь Орос, Хятад, Америк гэсэн үг. 1990 оноос өмнө Монгол Улс Бал (Ю.Цэдэнбал) даргатай байхад Леонид Ильич Брежнев өөрийн биеэр хүрэлцэн ирж түүнтэй уулзжээ. Тэгээд Бал даргатай идэж ууж байгаад “Эрдэнэтийн зэсээ маньдаа өгнө биз дээ” гэж гуйж байсан. Гэтэл өнөөдөр ОХА-ийн тагнуулын газрын захын мэргэжилтэн Киргиз, Монгол мэтийн ардчилсан засаглалтай улс орны төрийн томчуудыг утсаар загнаж тушаал буулгаж зандардаг. Тэгэхээр МАНАН-д нөлөөлөх арга нь ОХА. Хэрэв манай удганууд ОХА-г ховсдож шударга ёс тогтоож, ард түмнээ ядуурлаас гарга гэж ОХА-гаар хэлүүлж болдог бол МАНАН үг дуугүй гүйцэтгэнэ. Жишээ нь ОХА-ийн өгсөн мөнгөний талыг нь импортыг орлох төсөлд, үлдсэнийг нь сонгуульдаа хэрэглэ гэсэн тушаалыг ОХА гаргавал энэ нь 24 цагийн дотор биелнэ. МАНАН-г ОХА ийн дарамтнаас гаргах арга нь нэг ч хүн сонгууль өгөхгүй байх явдал юм. Хэн ч ялсан Засгийн эрхэнд ОХА л байна. Яахав ОХА-ийн хүчний харьцаа өөрчлөгдөнө. Гэхдээ энэ нь ард түмэнд ашиггүй. Хэрэв энэ боломжгүй гэж үзвэл ОХА-г ашиглаж МАНАН гийн дарангуйллын зарим хэсгийг таслан зогсоох боломжтой. ОХА нь ялангуяа, АНУ дотоод сонгуультай тул олон нийтийн хөдөлгөөнүүдээ сонсож хамтарч сонгуульд ашигладаг. Энэ хөдөлгөөнүүд нь өнөөдөр олон улсын шинжтэй болсон. Экологийн сүйрлийн эсрэг аянд нэгдэж давалгаа үүсгэдэг бас төрийн шударга бус үйлдлийн эсрэг тэмцдэг. Энэ хөдөлгөөнүүдээр дамжуулан манай МАНАН-гийн шударга бус дарангуйллыг ОХА-д хүргүүлбэл ОХА-ийн тушаалаар МАНАН-гийн шахааны бизнесийг зогсоож чадна. Монголын төрийг ОХА удирддаг гэдгийг олон улсын том зургаас харж болно. Монголд МАНАН-гийн ямар ч фракц ялсан ард түмэнд өчүүхэн ч ашиггүй.

-ОЛОН УЛСЫН АНХААРАЛД ӨРТӨХИЙН ТУЛД АДАЛ ЯВДАЛ ДУУЛИАНЫГ ЗОРИУД ДЭГДЭЭЖ БАЙНА-

-Ингэж харддаг, ийм бодолтой явдаг хүн цөөнгүй. Та яагаад ингэж хэлснээ бүр тодруулахгүй юу?

-Би 2015 онд анх WFSW-ын Барселона хотод болсон хуралд олон улсын МАНАН-г устгах улс төрийн шинэ онолоороо илтгэл тавьсан. WFSW-ын гишүүдийн 90 хувийн санал хураалтаар онол маань НҮБ рүү илгээгдсэн. Бид МАНАН-г дийлэхгүй ч энэ олон улсын байгууллагуудыг ашиглаж тэдний шударга бус дарангуйллыг эзэнд нь матах замаар МАНАН-гийн шуналыг дарж болно. Үүний тулд Монголд МАНАН-гийн хууль бус үйлдлийн эсрэг тэмцэж байгаа их том дуулиан тавих ёстой юм байна.

Жишээ нь, саяхан Английн ногоон хөдөлгөөнүүд дэлхийн экологийн сүйрлийн эсрэг аянд нэгдэж давалгаа үүсгэж Лондонгийн метрог зогсоосон. Зарим улс оронд олигархуудынхаа хамт зулын гол болон шатаж бурханы оронд хамтдаа заларья гэж уриалж байна. Энэ мэтчлэн олон аргаар популизмын эсрэг тэмцэж байна. Харин бидний тавих дуулиан нь үүнээс тод байвал олон улсын популизмын дарангуйлалын эсрэг тэмцэж байгаа хөдөлгөөнүүдийн анхааралд өртөнө. Тэр дуулиан нь манай МАНАН-гийн дарангуйллын шударга бус явдлыг илчилсэн байх ёстой. Энэ нь хэцүү. Яагаад гэвэл МАНАН-чууд аль хэдийнэ биднийг боловсролгүй, тэнэгүүд гээд үнэлчихсэн. Тэгэхээр бидний дуулиан нь Монголд биш олон улсад батлагдсан байх ёстой. Жишээ нь “2015 онд Самсунгийн захиралтай APO innovation champion for 2015 олон улсын шагнал хүртсэн Монгол инженерийн зах зээлийг МАНАН-чууд хууль бусаар булаан авч шахааны бизнес хийдэг юм байна. Тэр инженер нь Английн дөрвөн компанид ажилласан ч, Монголын МАНАН түүнийг ажилгүй 13 сар гүйлгэжээ. Гүйж эцсэн хөөрхий монгол инженер гэнэт паникт орж галзуураад төрийн ордон руугаа дайран орж Bruce LEE-гийн эргэлдэх хөдөлгөөнөөр МАНАН-гийн олигарх гишүүд сайд нарын эрүүг хуга цохижээ” гэх мэт адал явдалт зохиол биеллээ олж байж олон улсад дуулиан болно. Хэдийгээр эрүү, хавирга хугараагүй ч олон улсын хэмжээнд эрүү хавирга хугарсан юм шиг сонсогдоно. Харин энэхүү дуулианыг маш сайн түгээж өгсөн МАНАН-гийн мангар дарга нарт баярлалаа. Бүр үнэгүй шүү. Яагаад энэ хүн галзуурах хэмжээнд хүрэв гэдэг нь олон улсын анхаарлыг аль хэдийн татсан.

-Тэгэхээр та Даяар Монголынхонтой уулзаж, УИХ-ын зарим гишүүдийн эрүү, амыг хуга цохино гэсэн бичлэг дуулиан тарих зорилготой байсан гэж ойлгож болох уу. Төлөвлөгөөний тань нэг хэсэг байсан юм байна, тийм үү?

-Тун удахгүй олон улсын хөдөлгөөнүүдээр дамжуулан ОХА-д хүрнэ. Үр дүнд нь ОХА-ийн зүгээс манай МАНАН-д дараах маягийн захирамж ирнэ. Жишээ нь, “ОХА гийн буцалтгүй тусламжийн талыг нь сонгуульдаа хэрэглээрэй. Үлдсэнийг нь шахааны бизнес хийлгүй дотоодын инженерүүддээ өгөөрэй. Үймээн самуун дэгдээх хэрэггүй, бид алт, зэсийг чинь идэж дуустал наад ард иргэдийнхээ ам руу жоохон юм хая. Нохой хүртэл хоол өгөхгүй бол эзнээ барьж иддэг шүү. Алт, зэсийг чинь ухаж дуустал хэл ам бүү гарга” гэх мэт тушаал ирнэ. АНУ-ын олигархууд хэл ам хийж, иргэний дайн гаргалгүй газрын баялгийг нь дээрэмдэх эрхэм зорилготой тул энэ зэргийн хүмүүнлэгийн аяныг өрнүүлж пи-ар хийх дуртай. Энэ бол олон улсын практик туршлага юм.

Миний сэдэл санаа биш. Жижиг буурай хөгжилтэй орнууд МАНАН-гийнхаа хүчирхийллийн эсрэг тэмцэж байгаа уламжлалт арга зам.  Өөр олон сайхан арга замууд олон улсын практикт амжилттай хэрэгжсэн байдаг юм байна лээ. МАНАН хүчтэй ч ОХА-гийн боол. ОХА нь олон улсын ТББ хөдөлгөөнүүдээ сонсож сонгуулийн пи-араа хийдэг гэдгийг ашиглаж МАНАН-гийн дарангуйлалыг хязгаарлаж шударга ёс тогтоож экологийн сүйрлийн эсрэг аянд нэгдэж давалгаа үүсгэцгээе.

-БИ ДАЯАР МОНГОЛ ХӨДӨЛГӨӨНД АЛБАН ЁСООР ЭЛСЭЭГҮЙ, МОНГОЛЫГ АВРАХ ХҮМҮҮС ГЭДГИЙГ НЬ ОЙЛГУУЛСАН-

-Дахиад асууя. Та “Даяар Монгол” нэгдэл яг хэзээ элсэн оров, яагаад ийм шийдвэр гаргав. Улс төрийн зорилготой юу?

-Монголыг “Даяар Монгол” шиг иргэний нийгмийн хөдөлгөөнүүд л аварна гэж боддог. Тэрнээс биш яг Даяар Монголд гишүүнээр элсээд, тэдний хувцасыг өмсөөд, хуралд нь суусан зүйл байхгүй. Толгойлогчтой нь уулзаж, Монголыг аврах хүмүүс шүү гэдгийг нь ойлгуулсан. Мөн олон улсын ийм хөдөлгөөнүүдийн амжилттай практик туршлагуудыг танилцуулсан.

-УЛС ТӨРЧИД БҮГД НОВШ. ХАМГИЙН ГАЙГҮЙ НОВШ НЬ У.ХҮРЭЛСҮХ-

-“Сүүлийн 30 жил уул уурхайн эсрэг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх шиг тэмцсэн хүн байхгүй. Хэрвээ У.Хүрэлсүхийг унагаавал МАН-ын 15 гишүүний эрүүг нь хуга цохиж, хавиргыг нь хадна, хугална” гэх бичлэг олны анхаарлыг татсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг огцруулбал тэмцэнэ гэдэг нь яг ямар учиртай юм бэ?

-Н.Алтанхуягийг ерөнхий сайд байхад нь огцруулж ноён уулыг ухсан. Одоо У.Хүрэлсүх сайдыг огцруулчхаад олон уул уурхай ухахаар зэхэж байгаа. ХҮК-ийг огцруулахгүй байж олон арван ноён уулыг ухаж эвдэх аюулаас урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй. Улс төрчид бүгд новш. Хамгийн гайгүй новш нь У.Хүрэлсүх. Бусад нь бузар новшнууд. Тиймээс л ХҮК “НОВШ”-ийг огцруулалгүй олон нийтийн хамгаалалтад авч, албан тушаалд нь илжиг шиг хадах нь экологио хамгаалах цорын ганц гарц юм л даа. Энэ хүний ачаар олон арван гол горхи сэргэж цэвэршсэн. Би тэр хүнтэй нэг ч удаа уулзаж байгаагүй, намайг ч дэмжиж байгаагүй. У.Хүрэлсүх таны дайсан байж болно. Гэхдээ түүний үйлдэл нь таны үр хүүхэд амьсгалдаг хүчилтөрөгчийг үйлдвэрлэдэг ногоон байгальд ээлтэй юм. Түүнээс биш би тэр хүнд, тэр хүн надад хайртайдаа биш . Үүнийг манай олигархууд аажуу тайван ухаанаар ойлгоосой.

-У.ХҮРЭЛСҮХИЙГ ОЛОН НИЙТИЙН ХАМГААЛАЛТАД АВЦГААЯ-

-“У.Хүрэлсүхийг огцруулна гэсэн МАН-ын 15 гишүүн байна” гэж ярьсантай тань холбогдуулаад төрийн хэмжээний нууц мэдээллийг яаж мэдчихэв гэдэг хардлага хүртэл гараад байна. Та яаж мэдсэн юм бэ?

-Хана хүртэл чихтэй. Тааз бүхэн нүдтэй. Монголд бүү хэл дэлхий дээр нууц зүйл гэж үгүй. Хүн бүр мэдэж байгаа мэдээлэл юм шүү дээ. МАН-ын 15 нинжа гишүүн хууль бусаар уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж ногоон экологийн сүйрэлд хүргэлээ. Бас уух усаа хордуулсан. Малын бэлчээрийг сүйтгэсэн. Хохирогч нь бид бас тэд. Тэд ч гэсэн хүчилтөрөгчөөр амьсгалж цэвэр ус уудаг. Энэ буруу үйл ажиллагаагаа цааш нь явуулж өөрсдийгөө болон бусдыг хохироохын тулд ХҮК-ийг огцруулах гэж хуйвалдаж байсан нь төрийн эсрэг гэмт хэрэг юм. Ногоон байгаль экологи сүйтгэхийн тулд ХҮК ийг огцруулах хуйвалдаан хийж байгаа нь төрийн нууц биш харин төр эргүүлэх гэсэн гэмт хэрэг. Ийм хуйвалдааныг олон нийтийн хүчээр дардаг нь ардчилсан засаглалын онцлог. Яагаад гэвэл хуйвалдаанаар сайныг нь ч, мууг нь ч огцруулж чаддаг нь ардчилсан засаглалын сул тал. Энэ сул талыг засах арга нь олон нийтийн хүч. МАНАН-гийн нинжа нараас ногоон экологио хамгаалцгаая. 

-Жирийн монтероос ажил амьдралаа эхлүүлж, ШУТИС-ийг төгсөн, улмаар Англид мастер хамгаалж, Их Британид эрчим хүчний нэртэй компаниудад зохион бүтээгч, ахлах инженерээр ажиллаж байгаад эх орондоо буцаж ирсэн гээд та сонирхолтой замналтай эрхэм. Яагаад улс төрд ингэж гүн гүнзгий анхаарлаа хандуулах болов? 

-МАНАН бидний хийж бүтээсэн болгоныг үгүйсгэж, шахааны бизнес хийдэг. Энэ нь бид бүхнийг ажилгүйдэлд оруулсан. Сүүлийн үед МАНАН-чууд ил тод шахааны бизнес хийдэг болсон.

-БИ УЛС ТӨРД ОРЖ ХАЙРАН ЦАГАА ҮРЭХГҮЙ-

-Та инженер, шинжлэх ухааны салбараасаа хөндийрөөгүй биз дээ. Одоо юун дээр төвлөрөн ажиллаж байна вэ?

-Шинжлэх ухааны салбараасаа хөндийрөөгүй. Яг одоо мэргэжлийнхээ чиглэлээр ажиллаж байгаа. Цаашдаа ч энэ чиглэлээр ажиллана. Улс төрд орж хайран цагаа үрэхгүй. Улс төрд би санаа зовохоо больсон. Яагаад гэвэл ардчиллын байнгын тогтвортой дарангуйлал гэж байдаггүй. Энэ нь өөрөө аяндаа дампуурч ард түмний баатар гарч ирж ард түмнээ дарангуйллаас чөлөөлж эрх чөлөө шударга ёс тогтоож хүний эрхийг хамгаалдаг. Жишээ нь хурандаа Park Chung-hee, хурандаа Каддафи, Lee Kuan Yew нар эх чөлөөг ард түмэндээ олгож олигархуудыг хөөсөн. Энэ зүй тогтлыг Платон, Сократ, Новелла, Исаак Ньютон, Парито нар олж ажиглаж тогтоосон байдаг.

-Таны реактив чадлын автомат болох NaNyam_АХ12 бүтээлийг бүх станц, дэд станцад суурилуулж реактив чадлын асуудлаа шийдсэнээр манай эрчим хүчний систем ОХУ-аас салж бие дааж найдвартай, тогтвортой ажиллах боломжийг нээж байсан. Үүний үр дүнд жил бүр 54 тэрбум төгрөгийг хэмнэхээс гадна Монголын эрчим хүчний систем янз бүрийн доргилт, аваарын үед найдвартай ажиллах боломжтой болж байлаа. Одоо үүний үр дүн, бодит амьдрал дээр хэрэгжилт нь ямар шатандаа яваа бол. Таны бүтээлийг мэргэжлийн бус хүн ойлгоход ихээхэн төвөгтэй. Уншигчдад ойлгогдохоор тайлбарлахгүй юу?

-Эрчим хүчний салбарыг төр удирдаж байгаа цагт энэ нь боломжгүй. Учир нь төрөөс томилсон дарга нар шахааны бизнес хийж намын сонгуулийн санхүүжилтийг босгодог. Энэ нь намын даалгавар байдаг тул АТГ ажиллах боломжгүй. Тиймээс миний хийсэн төхөөрөмжийг нэвтрүүлэхгүй хааж боож байгаа. Ганц би ч биш, ШБОС хийсэн хүн бүр хаагдаж боогдож байгаа. МАНАН бидэнд амьдрах боломж олгохгүй байгаа юм. ШБОС ийн эзэд аль хэдийнэ өвгөнтийн хөндийд заларсан. Азтай нэг нь гадаадад мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа. Монголд мэдлэгээ ашиглаж баялаг бүтээх боломжийг өгөхгүй байгаа. Энэ шударга бус байдал бид бүхнийг бухамдуулж байна. Аль ч нам ялсан ялгаа алга.

-Монгол Улс хойд хөршөөс эрчим хүчний хараат бус болоход хичнээн жил шаардлагатай гэж боддог вэ?

-Бүхнийг Монголд ашигтайгаар хийж болно. Гэхдээ улс төрчдийн луйвар хүчирхийлэл дарангуйлалын үр дүнд бүх төсөл тендер Монголд ашиггүй болдог. Учир нь гаднынхан болон олигарх улс төрчид асар их ашиг олдог. Үүнийг илчилсэн хүнийг Үндсэн хуулийн цэцийн дарга Д.Одбаярын замаар огцруулж намнадаг.

-Цаг зав гарган ярилцсанд маш их баярлалаа.

П.УРНАА

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй