Ц.Мөнхбаяр: Бид урт нэртэй хуулиа амжилттай хамгаалж, ял аваад явцгаасан. Гэвч...

"Онги гол" хөдөлгөөний тэргүүн Ц.Мөнхбаяр. Түүнийг монголчууд "Урт нэртэй хууль"-ийн төлөө тэмцэгч гэдгээр андахгүй сайн мэднэ. Тэр өнөөдөр ч өнөө л хуулийнхаа төлөө ажиллаж явна.

-Нэлээд удаан та бидэнд харагдсангүй. Тэгэхээр ерөнхий мэдээлэл өгөөч гэж хүсэх байна?
-Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумандаа амьдарч байна. Харганын голдоо өвөлжөөтэй, Хонхост хаваржаатай, зундаа цагийн байдлыг харж нүүдлэн малчин ахуйгаа эрхлээд хэдэн жил өнгөрлөө. Хааяа хот руу ирж, ажиллах шаардлага гардаг. Энэ удаад ч мөн адил ажлын шаардлагаар нийслэлд ирээд байна.
-Тодруулбал…?
-Хоёр чухал ажлаар явна. Хүмүүс мартаагүй байх, эрхбиш нэрийг нь дурьдахад санах байх. Нөгөө урт нэртэй гэгддэг "Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль"-ийг 2015 оны хоёрдугаар сарын 28-нд өөрчлөлт оруулах нэрээр үйлчилгээгүй болгочихсон шүү дээ. Үүнийг буцаж үйлчилдэг хууль болгохоор бид аль хэдийнээс л ажиллаад байгаа. Энэ ажлыг лавтгах, ярилцах, хөөрөх, өргөн барих, хамтрах улсуудыг хайх ажилтай явна. Хоёрдугаарт, малчин хүний хувьд монголчуудад тулгамдаад буй хүнсний аюулгүй байдалд анхаарлаа хандуулж уламжлалт МАА-г яаж органик болгох асуудал байна. Манай сумын хоёрдугаар багийн 18 малчин өрх айл нэгдэж, органик байдалд шилжчихсэн яваа юм. Энэ чиглэлээр бас бус ажил байнаа.
-Органик болохоор шилжилт хийсэн гэдгийг ойлгомжтой байдлаар хэлээд өгөөч?
-Тухайлбал, үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой манай хүнсний гол хэрэгцээ махны асуудал эрсдэлтэй, аюултай, найдваргүй гэдэг тодотголтой болчихлоо. Бид тэгэхээр хаана баталгаатай мах байх вэ гэдгийг л шийдэх гэж байгаа юм. Зөвхөн үүгээр зогсохгүй малын гаралтай бүх бүтээгдхүүнийг органик гэдгээр нь бий болгоно. Органик гэдэг нь ерөөсөө үнэлэмж шүү дээ. Гадаад, дотоод зах зээлд баталгаатай, найдвартай хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдөх. Товчхондоо ийм л юм.

-Үүний тулд юу юу хийж байгаа бол…?
-Шинэ нэр томьёо тэр тусмаа гадаад үг хэрэглээд эхлэхээр хүмүүст их ойлгомжгүй тусдаг л даа. Ойлгомжтой болгохын тулд бид өөрсдөө ч бас төлөвшиж байна, эрхбиш багагүй хугацаанд явчхаж байгаа учраас учир начир, наана цаана дээр дөртэй болж байнаа. Органикт шилжихээр бэлчээр, ус, малын эрүүл мэнд, малчдын нийгмийн асуудал, хүнсний аюулгүй байдал гээд олон асуудал давхар шийдэгдэнэ. Тэр ч бүү хэл өв соёлоо тээж яваа нүүдлийн, бэлчээрийн МАА жинхэнэ утгаараа дархлагдаж, хадгалагдах үйл ажиллагаанууд явагдана. Явагдаж ч байна. Яаж явагддагийн гэхээр нэгдүгээрт, бэлчээрийг зохион байгуулалттай, хуваартай ашиглах байдал жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж эхэллээ. Өөрөөр хэлбэл органик болгох малаа бэлчээр, устай нь хамгаалалтад авч, бүс тогтоон суурилаад явна. Энэ жил борлуулах малаа тусад нь, дундаасаа найдвартай малчинаа сонголоо. Антибиотек, эм тариа, вакцин аюултай гэдэг нь дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөөд байгаа ч бүрэн салж чадахгүй л байна. Харин тусгаарласан сүрэгт бид ямар ч вакцин эм тариа, химийн гаралтай бүтээгдэхүүн хэрэглэхийг хориглосон. Мал эмнэлэг, орон нутгийн шат шатны болон ХАА байгууллага, яамны хөндлөнгийн хяналт, үзлэг үйлчилгээг хийж, гарал үүслийг тодорхой болгож мал бүр үнэмлэхтэй болсон. Ингэхээр гарал үүсэл тодорхой болчхож байна. Дээрээс нь морио унана. Мотоциклоор хариулах юмбол органик гэдэгт тэнцэхгүй. Мөн органик гэдэг үгийг тайлахаар толь бичиг үзэцгээж, ярилцаад өөрийнхөөрөө, байгалиараа, энгийн ярианы хэллэгт орчихсон оргиороо гэдэг үгсийг сонгосон. Ийм болсон юм чинь эргэлзээгүй ээ л гэсэн утга.
-За энэ ажилд тань амжилт хүсье. Эргээд нэгдүгээр асуудал руу орьё. Явц нь ямархуу байна?
-Маш хүнд байлаа. Яагаад гэхээр 2015 оны хоёрдугаар сараас хойш бид нар хичээсэн шүү дээ. Ингэд долоон жил өнгөрөхөд эзэн олдоогүй, бид нар хайгаад л байсан. УИХ-ын гишүүд, ерөнхий сайд нар, үе үеийн засгийн газрын сайд нартай бүгдтэй нь уулзаж ярилцаж, энэ хууль буцаад үйлчлэх ёстой шүү дээ гээд учирлаад л яваад байлаа. Уулзахгүй зугатсан нь ч бий. За ч гэдэг юмуу, жаахан бодьё, ер нь бүтэхгүй байхаа л гэсэн хариултуудтай авсаар өнөөг хүрлээ. Харин тэгтэл одоо л нэг жаахан зөв салхи эргэх нь байна шүү. Сүүлийн үед ер нь тэгэх болсон шүү, өргөн барих талаар судлая, санал солилцьё гэх хариу сонсох боллоо. Гэхдээ яг эцсийн хариу сонсоогүй л байна. Удахгүй байхаа, их найдаж байгаа энэ удаад.
-Энэ хуулийг үйлчилгээгүй болгосноор гарсан сөрөг үр дагаварын талаар?
-Судалгаа ч зөндөө байна. Гэхдээ амьдрал судалсан, судлаагүй бүгдийг нь хэлээд өгч байгаа л даа. Энэ хуулийн маань агуулга нь монгол орны байгалийн тэнцвэрийг хадгалахад онцгой нөлөөтэй бүс нутагийн 40 орчим хувь, голын эх, гол мөрний эх, гол нуурууд бүх нуур тойрмын эргээс 200-гаас доошгүй метрт, ойн сан бүхий газрын 30 орчим хувьд уул уурхайн үйл ажиллагааг татгалзья гэсэн. Гэхдээ бүрэн татгалзья гээгүй, их уян хатан хууль шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл энд стратегийн орд байвал яах вэ гэх мэтээр зохицуулсан. Үндсэндээ монгол орны үлдэж байгаа 60 хувьд хайгуулаа явуулья л гэсэн үг шүү дээ. Хууль өөрөө хоёр утга агуулдаг. Нэгдүгээрт, тусгаар тогтносон улсын оршихуйн үндэс болсон газар нутгийнхаа бүрэн бүтэн байдлыг бататгах үүрэг. Хоёрдугаарт дэлхийн цэвэр усны зургаахан хагалбар бүс нутгийн нэг нь монгол улс дэлхийн цэвэр усны эхийг сахиж хамгаалах онцгой үүргээ биелүүлэх. Энэ утгууд алдагдаад дандаа эдийн засаг гэж явсаар байсан. Гэвч дэлхий дахинаараа сүүлийн таван жилд ногоон хөгжил, тогтвортой эдийн засаг, дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай хэлэлцээрүүд рүү орж, энэ улс төрийн өөрчлөлт, гадаад орчин хүмүүсийг жаахан ч гэсэн юм бодуулахад хүргэж байна.
-Өнгөрсөн долоон жилийн хугацаанд хэн, хэн явав?
-2006 оноос анх санаачилсан нь Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн гээд гол нууруудын зургаан хөдөлгөөн байдаг юм. Та бидний ярилцаж буй энэ ширээн дээр тэр хууль төрсөн байхгүй юу. Дашдэмбэрэл гэдэг хуульч бичиж, бид нар тойрч ярьж боловсруулан хуулийн төсөл болгоод УИХ-ын 76 гишүүний 35-тай нь биечилж уулзаад, зургаагаас нь бичгээр хариу авч 41 "за"-тай болж Б.Бат-Эрдэнэ аваргаар ахлуулсан есөн нөхөр өргөн барьсан ийм учиртай хууль. Хожим хуулийг хэрэгжүүлэх, хамгаалахтай холбоотой хүчрэхгүй нөхцөл байдал үүсэнгүүт нэмэгдээд "Гал үндэстэн" холбоо, олон олон нийтийн байгууллага ажиллаж байсан. Одоо ч мөн эргээд л нөгөө Гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн барьж авч ажиллаж байна.

-БИД УРТ НЭРТЭЙ ХУУЛИА АМЖИЛТТАЙ ХАМГААЛААД ЯЛ АВААД ЯВЦГААСАН-

-Нөгөө буу шийдмийн асуудал хэдэн он билээ?
-Ер нь бол бид зэвсэг барьж, тэмцэлд шийдэж орж байсан маань нэгээр тогтохгүй, нэлээд хэд бий. Гэхдээ яг алийг нь асууж байгаа юм бол?
-Ял авахад хүргэсэн тэмцлийг л тод санаж байна?

-Биднээс гурав нь урт, богино хугацаагаар ял авсан. 2013 оны есдүгээр сарын 16-ны өдөр юм. УИХ-аас урт нэртэй хуулинд өөрчлөлт оруулахыг завдаж, ээлжит бус чуулган зарлан хамгийн эхний асуудлаар хэлэлцээд эхлэнгүүт буу барьж гадаа нь зогсоод өөрсдөө шоронд орж, хуулиа авч үлдэж чадсан юм. Хүмүүс үүнийг мэддэггүй юм. Буу бариад жагссаныг нь л санадаг. Цаана нь юу хийж явсан, тэр нь болж бүтсэн эсэхийг анзаардаггүй. Нөгөө хуулиа л хамгаалсан байхгүй юу. Хуулиндаа өөрчлөлт оруулахгүй гэж харуулах ажиллагаа гээд буугаа бариад зогссон. Буудаагүй юм шүү дээ. Ингэнгүүт бид нарыг барьж авч, шоронд хийсэн. Гэсэн ч бидний тэмцэл амжилттай болж, УИХ өөрийн эрхгүй хэлэлцэх асуудлаасаа хассан. Харин бид нарыг шоронд хийгээд мартагнаад ирэхээр 2015 оны 2 сарын 28-нд битүүний орой энэ хуулинд өөрчлөлт оруулчихсан.
-Та тэнд хэдэн жил болсон бэ?

-Хоёр жил гурван сар гаруй суусан.
-Бараг л амь нас, амьдралаараа дэнчин тавиад явж байгаа. Одоо та хэр итгэлтэй байна?
-Барагсаад байх юм байхгүй, би ганцаараа биш манай нөхдүүд амь нас, эрүүл мэнд, ар гэр гээд бүхнээ золиосолсон. Угаасаа ингэж л байж бүтдэг ажил. Хажуугаас харахад юм бүхэн амархан харагддаг шүү дээ. Хэдэн ууртай хүн буу бариад гүйж байгаа нь сонин ч юмуу, тээ. Гэтэл цаана нь өөр олон ажил явагдаж, шалтгаанууд үүсч, буу барих эс барих шийдвэр гардаг.
-Одоо явц дээрээ итгэлтэй байна уу?
-Итгэлтэй байгаа. Сарын дараа тодорхой болчих байх. Өргөн барих хэмжээнд хүрчих болов уу.
-Орон шоронд ортлоо ингэж явах хэрэг байна уу гэж танд олон хүн хэлдэг үү?

-Хэлнээ, хэлнэ. Ойр дотны хүмүүс, ах дүү, найз нөхөд, хамаатан садан санаа нь зовдог юмуу хэлдэг. Сайхан байна, зөв байна гэхдээ ийм юмны араас явна гэдэг чинь болохгүй, бүтэхгүй, бодоод нэг үзээч гэцгээдэг.
-Та юу гэж хариулахав?

-Үгүй, явна л гэдэг. Өөр яахав, тэгэх ёстой юм чинь. Тэр үед анзаараад сулрах юмбол ажил бүтэхгүй. Ер нь итгэл дүүрээгүй юм хэзээ ч бүтдэггүй. Тийм учраас энийг хийх ёстой гэсэн итгэл дүүрэн байгаа бол тэрийгээ дундалж хэзээ ч болохгүй. Ямар ч найз нөхөд, дотны хүний зөвлөгөөг хэрэггүй гэж үзэх хэрэгтэй. Өөрийнхөө зөв л гэж бодож байгаа бол хэрэгсэх хэрэггүй. Тэгээд үзэх хэрэгтэй.
-Хоригдож байхдаа танд нэг удаа ч гэсэн шантрах, больё доо гэх үе тохиосон уу?
-Хаа очиж тийм үе байгаагүй юм шүү. Зөв юм хийсэндээ итгэлтэй байсан. Тийм ч учраас одоо ч дахиад л үүнийхээ төлөө явж байна. Дэмий юм болж, мөн ч хэцүү юм байна одоо больё гээд бодсон бол өнөөдөр ингээд явахгүй биз дээ.

-НИЙГМИЙН ШАЛТГААНТ ҮЗЭГДЛҮҮД БОЛ ТҮР ЗУУРЫНХ, ТЭРЭНД САТААРАХ ХЭРЭГГҮЙ-

-Ямар ч агуулга, зорилготой бай аливаа тэмцэл, хөдөлгөөний ард хэн нэгэн байгаа гэж хардаг. Энэ дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Аргагүй, аргагүй. Олны үг ортой. Харамсалтай нь ихэнх хөдөлгөөн, олон нийтийн идэвх санаачилгын үйл ажиллагаа наад байдалд чинь орчихдог. Ихэнх нь тийм, Тэгэхээр хардалт, сэрдэлт байхаас өөр аргагүй. Цөөн хэсэг чин сэтгэлээсээ тунаж үлддэг. Энэ нь гэхдээ тун цөөн шүү.
-Жишээ нь, та бүхэн…?

-Бид нар яг л чин сэтгэлээсээ байсан. Хүмүүс яахав янз, янзаар таагаад ярьж л байсан. Гэхдээ тэр бол хамаагүй.
-Ардаа хана хэрэмгүйгээр, дээшээ татаад өгсөх олс дээсгүйгээр бүтээнэ гэдэг хэцүү байх. Харин та цаг нь болсон хэмээн итгэлтэй байна шүү?
-Энэ удаад бол тийм шүү. Байгалийн зүй тогтлыг зөнгөөрөө, зүрх сэтгэлээрээ, итгэл үнэмшлээрээ олж харж, мэдэрч байгаа бол өөр юманд эргэлзэх хэрэггүй. Нийгмийн шалтгаантай үзэгдлүүд бол зуурдын юм. Тэрэнд сатаарах ямар ч шаардлагагүй. Нийгмийн зэмлэл, буруутгал, хүнтэй хамааралтай хандлагуудыг үл тоох хэрэгтэй. Гол хэмжүүр бол байгалийнх. Мөнх тэнгэртэй монгол гэдэг шүү дээ. Энэ чинь бидний өвөг дээдсийн олон мянган жил ертөнцийн юмс үзэгдлийг тайлсан, ажигласан, алдаагүй оносон онол нь байхгүй юу.
-Биежээд гараад ирлээ гэхэд хэрэгжилт санаснаар байх болов уу? Хүлээлт тань биелэх болов уу?
-Сайнтай, муутай сав дүүрнэ. Ямар нэгэн ахиц гарч байгаа бол тэр өөрчлөлт. Хүн өөрийгөө төлөвшиж байгаа гэдгээ мэдэрч өөрчлөгдөх ёстой. Цаг үеийн нөхцөлтэй зарим зүйл дээр зохицох ёстой. Зохицож байж зарим зүйл амжина шүү. Өнөөдрийн өнгө төрхөө бодож буулт хийх газраа бууж, хатуу зогсох газраа хатуу байх хэрэгтэй. Энэ бол магадгүй сургамж авсан шинж чанартай үг л дээ. Өнөөдөр бол гарцаагүй ингэж байж ажил амжина. Олон түмэн бас ухаарал авчихсан байгаа. Давуу тал нь энэ. Барагтай буруу суртал ухуулгад автахааргүй хэрсүү суусан, Зөв буруугийн ялгамжийн нүд жаахан тайлагдсан цаг үед ирээд байгаа. Тэгэхээр энэ хандлагыг л гол найдвар болгож байна.
-Цаана нь байгаа гол ус ухах гээд байгаа хүмүүс дээр ямар төсөөлөл байна?
-Тэд ч гэсэн нэг үеэ бодвол ухаарч сэхээрсэн байдаг юмаа. Ер нь больчих юмсан, больчмоор байна, зөв зам биш байна гэх болж. Өрөнд л ороогдоод байна. Өрнөөс гарчихвал мултраад өөр юм хиймээр байна гэж ярих болсон. Хэдэн жилийн өмнөх үүнээс өөр боломж, зам байхгүй гэдэг араншин өөрчлөгдсөн байна.
-Бүх талаасаа л тохироо бүрдэж дээ. Бүтэх болтугай, ах минь?

-Тийм шүү. Цаг нь болоогүй байжээ гэж хэмжиж болох ч их зүтгэсэн. Зүтгэхээс өөр арга байгаагүй.
-Та бусдад хандаж юуг хэлмээр байна вэ?

-Монголчууд бие биенээ үзэн ядсан, тэрсэлдсэн байдал маш их газар авч байгаа нь харамсалтай, аюултай, аймшигтай. Энэ бол монголчууд өөрөө өөрсдийгөө ороож, төрөө өеөөдүүлэх аюултай замын цондон. Тэгэхээр эв эеийг, ойлголцохыг, буулт хийхийг, алдаж эндсэндээ хорсохгүйгээр яаж нэг учраа олж монголынхоо төлөө нэг ч болов алхам хийхэв гэдгийг бодох цаг аль хэдийн ирсэн. Энэ дээр төвлөрөх хэрэгтэй байна.
-Ярилцсанд баярлалаа.

Б.БАЯРТ

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй