“Хохино л гэе дээ”

Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр. Урьдчилан хорих анги, хорих ангиас гэртээ хоригдсон сэтгүүлчийн эрх чөлөөг хөндөхгүй өнгөрч болохгүй өдөр.

“Цалин тавих хугацаа өчигдөр өнгөрчихсөн үү. Байгууллагын дансанд мөнгө байгаа юу”. Энэ бол 68 хоног хоригдож гарч ирчхээд, гэртээ тусгаарлагдаж буй сайтын эрхлэгчийн үг.

Багш мэргэжил сонгосон сурагч, сургуулийн цайны газрын түрээслэгч, Zarig.mn сайтын эрхлэгч...

Монгол хэл, уран зохиолын хичээлд илүү сонирхолтой тул багш болъё гэж мөрөөдөн МУБИС-ийн хэл, уран зохиолын ангийг сонгочихсон байлаа. Бүртгэл жигдэрч, бичиг баримтаа хураалгах мөчид “Одоо л биш бол энэ ангиас хэзээ ч гарч чадахгүй” гэж бодсон тэр өдрөөс сэтгүүлч гэдэг мэргэжилтэй салшгүй холбогдсон.

Тухайн үед МУБИС 260 мянган төгрөгийн төлбөртэй байв. 350 мянган төгрөгийн төлбөртэй хувийн сургуулийн сэтгүүлчийн анги руу шилжихдээ аав, ээжээсээ ч тас нуужээ. Дотроо төлбөрийн зөрүүгээ “Ажил хийгээд төлчихнө” гэж бодож. Шүлэг, яруу найраг бичдэг, дэггүй ангийнхан нь хамгийн их таалагдаж. Оюутан цагийн дэврүүн үедээ хөвгүүдтэй голдуу найзалж, Хорлоогийн Цэвлээгээс лекц сонссон хувь заяа ч тохиов. Төлбөрөө олохын тулд бусад оюутнуудын адил караоке, баар, цайны газрын зөөгч хийсэн. Амьдрах хэцүү гэдгийг хөдөөнөөс ирсэн оюутан яс махаараа мэдэрч байлаа. “Хичээлийн хажуугаар ажиллах биш ажлын хажуугаар сурна гэдэг л болсон доо” гэж инээнэ.

“Юунд тэмүүлж, юуг зорилоо” гэдэг бодлоор цагийн ажлуудаа болив. Гуравдугаар курсээсээ “Монголын үнэн”, “Ардын эрх” сонинуудад ганц нэг мэдээ өгч, бичлэгийн шагнал авч үзлээ. Телевизийн салбар сонирхлыг нь илүү татсанаар бүгдийнх нь хаалгыг тогшоод анкет бөглөжээ. Мориноос унасан бэртэл хөлийг нь өвтгөөд байсан тул анкетаа бөглөчхөөд гарахдаа өсгийтөө тайлж торлоод пүүзээ солиод өмсчихнө. Зуны назгай амралт нь таарсандаа ч тэр үү, хариу өгсөн телевиз байсангүй. Зүгээр суулгүй “Бизнесийн мэдээ” сонинд хоёр жил ажилласан.

Хоёр жил ажиллачхаад телевизэд орох мөрөөдлөөрөө ТМ телевизээс эхэлжээ. Нэг мэдэхэд бүтэн арван жил ажиллачихсан байсан гэж дурсана. Энэ хугацаанд давхар ажил хийгээд, өмсөж зүүхээсээ хасаад, идэж уухаасаа хэмнээд ч ахуй амьдралд нь хүрэлцэхгүй хэвээр. Тиймээс сэтгүүлчийн ажлаа орхиод сургуулийн цайны газрыг түрээсээр нэг жил ажиллуулж үзэв. Хоол хийх, хүүхдүүдийг хооллох, аяга таваг, шал угаах ажил өөрөөс нь ангид юм шиг санагдсан. “Яалт ч үгүй мэргэжлээ санаад байдаг юм билээ” гэв.

Зориглоод 2017 онд zarig.mn сайтаа нээлээ. Үйл ажиллагаа нь жигдэрчихсэн бичдэг сайтуудын дэргэд “Бичээд амжилт олохгүй” гэдгээ мэдэж, лайваар шууд дамжуулалт хийх орон зайг олж харсан хэрэг. Бусад нь унтаж, амарч, аялж, хоол идэж, хов ярьж суухад хөдөлмөрлөж байсан минь л үнэн.

Лайваа хийнэ. Асуултаа асууна. Гарчгаа өгнө. Нийтэлнэ. Бүгдийг ганцаараа хийнэ. Айхтар их мөнгө байгаагүй. Samsung-ийн утас авч, урт гэгч нь утастай микрофон унжуулаад, үүргэвчээ үүрээд гүйж эхэлсэн түүх нь товчхондоо гэвэл ийм.

“Хөдөлмөрлөөд л, хичээгээд л байхад аяндаа тодроод гараад ирдэг юм билээ” гэлээ.

Хүсэхгүй байхад нь элдэж хөөдөг нь үнэн. Гэвч улстөрчдийн нүүрний арьс хууларсан.

Ухаан сөхөөгүй ажилласан 7 жилээ “Би алдсан бас оносон” гэж эрсхэн дүгнэжээ.   

Хүнийг хүсээгүй байхад аманд нь микрофоноо тулгадаг. Үүдийг нь сахиж зогсдог. Араас нь элдэж хөөдөг. Уурлуулдаг. Алдаагаа хүлээн зөвшөөрнө.

Гэхдээ л УИХ-ын гишүүд, сайд, дарга нар өөрөө хүссэн үедээ, зангиагаа бэлдэж байгаад ярилцлага өгдөг байдлыг өөрчилж чадсан. Zarig.mn дөнгөж ажиллаж эхэлж байх үед 76 гишүүний 40 гаруй нь ЖДҮХС-гаас зээл авчихсан асуудал дэлгэгдэв. Бүгдийг нь элдэж хөөгөөд ам асуусан. Хэлбэрдэлтгүй, жүжиглэлтгүй, эвлүүлэггүй шууд дамжуулалтаар дарга нарын нүүрний арьс хууларсан. Одоо бусад хэвлэлүүдэд ч ийм эрх чөлөөтэй болсон. Оноо нь энэ л байсан.

“Н.Өнөрцэцэгийн өөрийнх нь төлөө байсангүй. Эцсийн мөн чанар нь хөдөө суугаа Дорж, долоон буудлын Дамбын мэдэх эрх юм. Сэтгүүлзүйн түүхэнд алдаа нь ч, оноо нь ч бичигдээд үлдэх байх. Алинд нь ч харамсахгүй” гэлээ.

“Шантаажчин..."

Хамгийн гол нь барьж авсан сэдэв бүр нь үр дүнд хүрдэг болов. Тэр хэдийн нийгмийн нөлөөлөгч, идеал дүр болсон байлаа. Нэг хэсэгт нь үнэлүүлж, нөгөө хэсэгт нь “шантаажчин” гэж цоллуулах болсон.

Сэтгүүлчдийг харлуулах боломжтой цорын ганц өнцөг нь ерөөсөө л “шантаажчин” гэдэг үг. Энэ үгийг олон сэтгүүлч амссан байх. Их, багаараа л ялгаатай. Тэдний нэг нь Н.Өнөрцэцэг. “Энэ доромжлолын ард маш их нулимс, хөдөлмөрийн үнээр гарсан”.

Унахад салбарынхан нүүр нүдгүй балбасан. Хурц нүд, гүтгэлэг, хов хор, атаа жөтөөг хайр найргүй чулуудсан. Амьд үлдсэн. Хамгийн хэцүү нь энэ байсан. “Эхэндээ нулимна, чигээрээ алхаад л бай” гэж залуу сэтгүүлчдэдээ хэлмээр санагдсан” гэж ярив.

Сэтгүүлч Б.Ганчимэг “Талд нь хараалгаж, талд нь хайрлуулж дуусдаг мэргэжил юм шиг байна” гэж халаглан хэлсэн билээ. Харин Н.Өнөрцэцэг “Олон нийтийн 90 хувьд нь хайрлагдаж, 10 хувьд нь хараалгадаг байхад л хангалттай” гэлээ.

“Хуулийн байгууллагад асар их итгэж явсан тэнэг сэтгүүлч”

Өнгөрсөн хугацаанд бусад сэтгүүлчдээс давсан мэдээллүүд олоод байна гэдэг бодол. Аархал. Ухаарал.

“Надад мэдээлэл олдоод байна. Би мундаг байна. Бусдаас илүү байж чадаад байна” гэж бодсон. Хоригдсоноосоо хойш “Зорилготой, зориудын мэдээллүүд их өгдөг байсан” гэдгийг ухаарсан. Нуугаад яах вэ. Улстөрч ярихаар хэн ч итгэдэггүй болсон цаг. Тиймээс үгээ хуулийн байгууллага руу, хуулийн байгууллага хэвлэл рүү дамжуулдаг. Ийм л гурвалжин үүсчхэж.

"Нөгөө талаар хуулийн байгууллагад асар их итгэж явсан би тэнэг сэтгүүлч. Олсон баримтаа АТГ юм уу, ЦЕГ-ын даргад өгөөд “Шалгаад өгөөч” гэдэг байлаа. Хоригдох хүртлээ тэднийг авлигатай, шударга бус явдалтай үнэхээр тэмцдэг гэдэг ойлголттой явж. Манай цагдаагийн байгууллага улстөрчдөөс хараат ажилладаг болчихсоныг, маш их бохирдсоныг хоригдсоноосоо хойш л мэдлээ” хэмээн ярив.

“Цагдаа, хэвлэл хоёр нийлэхээрээ ямар их өвдөлт өгдгийг өөрийн биеэрээ мэдэрлээ”. Үүнийг л надад ойлгуулах ёстой байсан юм байлгүй дээ. Бууж өгөөд ялагдчихаад сууж байна.

Татвараас зайлсхийгч, төрийн нууц хадгалагч, алуурчны хувийн мэдээлэл задлагч...

Анх хоригдохдоо найман зүйл заалтаар буруутгагдан яллагдагчаар татагджээ. Шантаажилсан гэх 2-8 жилийн хорих ялтай зүйл ангиар “Ланд-300” машинаа яаж авсныг шалгасан. Улмаар прокурорын байгууллага хэрэгсэхгүй болгосон. Хорлон сүйтгэх ажиллагаанд бэлдсэнд, нас барсан цэргийн алба хаагчийн ээж аавыг уйлуулж, өөрөө дагаж уйлж жүжиглэсэн гэж 20 жилийн хорих ялаар ч зүйлчилсэн байж. Худал мэдээлэл тараасан гэх зүйл заалтаар хэд хэдэн хэрэг нэмсэн байв.

Одоо татвараас зайлсхийсэн, төрийн нууц хадгалсан, алуурчны хувийн мэдээлэл задалсан гэхчлэн дөрвөн зүйл ангиар буруутгагдан шалгагдаж байна.

“Н.Өнөрцэцэг ээ, чи сайн байна”

Хүнээр бол дотуур хувцсыг нь тайлж, хосыг нь шувтартал шалгалаа. Тамираа тасартал шалгууллаа. Ялангуяа цагдан хоригдож байгаад шалгуулах амаргүй юм билээ. “Н.Өнөрцэцэг ээ, чи сайн байна” гэж өөртөө хэлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд сэжигтэй үйлдэл хийгээгүй байна гэдэг дүгнэлтийг өөртөө өгсөн.

Илүү аминч байж болох л байсан.

Гэхдээ төр иргэн хоёрын хоорондын зай асар холдчихсон. Нэг нам удаан засагласны үр дүн. Үүнийгээ эрх баригчид анзаарахгүй. Тиймээс л иргэнд туслах гүүр нь сэтгүүлч байх ёстой гэдэг бодол.

“Намайг л чадна, тусална” гэх найдлага тавиад ирсэн хүнд "Үгүй" гэж хэлж, буцааж чаддаггүй. Хаа хүртэл явж, яаж тусалж чадахаа үзчихдэг зан. Соосогтой дүүгээ хөтлөөд ирсэн хүүгээс нүүр буруулж чадаагүй. Хэнтий хүртэл гарч давхиад Хүүгийнхээ цогцсыг авч чадахгүй байна" гээд уйлаад ирсэн ээж, аавд үгүй гэж хэлж зүрхлээгүй. Аль алинд нь тусалж чадав.

“Хохино л гэе дээ”

Эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахаар эмнэлэг орох, хуулийн байгууллагад очихоос бусад газарт очих эрх чөлөөг нь хязгаарлачихсан. Нэмээд Эрүүгийн хэргийг нь хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явагдаж дуустал сэтгүүлчээр ажиллагаа эрхийг түдгэлзүүлчихсэн.

Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр эрх чөлөөгөө гавлуулчхаад сууж байгаагаа “Хохино л гэе дээ” гэв.

Надад ирсэн дарамт шахалт зөвхөн хорьсноор илрээгүй. Үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэх шалтгаанаар АТГ, ЭЦА-нд олон удаа шалгагдсан. Англи руу хоёр сар явсан. Шалтгаан нь дарамтад орсных байсан. Ирэх гэхэд “Нэг хоёр жилээр сур, сургалтын төлбөрийг нь төлье” гэдэг дарамт эрх баригчдын зүгээс ирсэн гэдгийг ч нуусангүй. Гэхдээ чадаагүй. Хүүхдүүдээ санаад ирчихсэн нь буруудчихсан бололтой. Цагдан хорих агуулга эртнээс зурагдчихсан байсан гэдгийг хожим ойлгосон гэдгээ хэлэв.

“Нэг жилийн өмнө “Монгол Улс хэвлэлийн эрх чөлөөтэй орон” гэж ярьж байлаа. Гэгээн, дэврүүн байж. Уучлаарай. Монголд хэвлэлийн эрх чөлөө байхгүй. Сэтгүүлч асуудал гаргаад тавихад шалгаж мухарлаад шийдэж байгаа юм алга. Арилжааны телевизүүд нь Засгийн газартайгаа нэг хөнжилд орчихсон байна. Томоохон хэвлэлүүд нь улстөрчдийн мэдэлд байгаа тохиолдолд хэвлэлийн эрх чөлөө бий гэж хэлбэл алдас болно” гэлээ.

Одоо хэвлэл толгойлсон эрхлэгчийн хувиар zarig.mn сайтад ажиллаж байгаа залуусаа гадагшаа гарч сурахад нь хэрхэн туслах уу, амьдралаа эхлүүлж байгаа сэтгүүлчээ яаж байртай болгох вэ. "Бусдад өгч чадах юу л байна гэх итгэлээ алдахгүй юмсан" гэснээр дуусгав.

Сэтгүүлчийн сэтгэгдэл тэмдэглэхэд: Алдсан бас оносон. Хүлээн зөвшөөрчээ. Тэр сайн байсан, бас муу ч байсан. Гэхдээ түүний хэн байхаас үл шалтгаалж дуу хоолой, үзэл бодлыг нь хорьж болохгүй юм. Манайх муу ч, сайн ч “Дөрөв дэх засаглалтай улс” гэдэг лоозогнолтой. Н.Өнөрцэцэгийг сэтгүүлч мэргэжлээрээ ажиллахыг түдгэлзүүлсэн нь хэвлэлийн эрх чөлөөний хамгийн том ухралт. Ямар ч хуульд сэтгүүлчээр ажиллахыг хориглосон заалт байхгүй ч шийтгэчихсэн кейстэйгээр бид "Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр"-өө угтаж байна. Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнд халдах нь өөрөө гэмт хэрэг. Маргааш бусад сэтгүүлчийг хорихгүй, ял тулгахгүй гэх баталгаа алга гэдгийн хангалттай том илэрхийлэл.

---

Сэтгүүлчид хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө эдэлж чадаж байна уу.

2015 онд хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр манай 55 дугаарт жагсаж байв. Түүнээс хойш тасралтгүй ухарсаар 2023 онд 180 орноос 88 дугаарт жагссан. Хэвлэлийн хагас эрх чөлөөтэй орнуудыг тоонд багтдаг. Zarig.mn сайтыг хааж, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг 30 хоног цагдан хорих шийдвэр гарсны дараа ардчиллын индексээр ухарсан үзүүлэлт гарсан. 2024 онд ардчиллын индексээр 4 байр ухрахад нөлөөлсөн үзүүлэлтүүдийн нэг нь бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэх шалгуур байсан.

Эрх баригчид хэвлэлийн эрх чөлөөг Эрүүгийн хуулиар хэрхэн хумьж, боомилсныг хүргэе.

-Худал мэдээлэл тараасан хэргээр 10 гаруй сэтгүүлч яллагдагчаар татагдан шалгагдаж байна-

НЭГТ, 2020.01.10-нд Эрүүгийн хуулийн 13.14-т “Хүний нэр төр, алдар хүнд, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан илт худал мэдээллийг олон нийтэд тараасан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс нэг мянга гурван зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэл хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас гурван сар хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ” гэсэн заалтыг оруулж баталсан.

Энэ заалтаар сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын эсрэг нэхэмжлэл гаргаж байгаа гурван хүн тутмын нэг нь улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд байна. Илт худлаа мэдээллээр гомдлоо гаргах эрхийг улс төрийн албан тушаалтнуудад хориглоогүй авч хаясан нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчдийн эсрэг ашиглах нөхцөлийг бий болгосон.

Санкцын хувьд гурван ял шийтгэлийн төрөл байна. 450,000-1,300,000 төгрөг хүртэл торгох, 240-720 цаг хүртэл хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, 1-3 сар хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах. Нэмээд ял шийтгэлтэй эсэх тодорхойлолт дээр насан туршдаа ХАР мөртэй үлдэх шийтгэл.

Эрүүгийн хуулийн энэ заалтаар одоогийн байдлаар 10 гаруй сэтгүүлч яллагдагчаар татагдан шалгагдаж байна.

-Мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан хэргээр 3-4 сэтгүүлч яллагдагчаар татагдан шалгагдаж байна-

ХОЁРТ, 2023 оны 12-р сард Эрүүгийн хуулийн 21.9.1-д "Мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олж мэдсэн хүн мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг задруулсан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс таван мянга дөрвөн зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэл хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас нэг жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ" гэсэн заалт оруулсан.

Сэтгүүлчдэд хамаарахгүй гэх боловч "хүн" гэх үгээр хавчуулж амжсан. Хүн агуулгад сэтгүүлч ч хамаарна. Ингэснээрээ хэвлэлийн эрх чөлөө рүү буу тулгасан хамгийн сүүлийн жишээ болсон.

Шалгагдаж буй хэргийн талаар мэдээлсэн хувь хүн, сэтгүүлчийг яллах цоорхой нээгдсэн. Цаашлаад хэвлэл мэдээллийн эх сурвалжийг хумих, сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд саад учруулах, мөрдөн байцаалтын шатанд гэрчийн мэдүүлэг нэрийдлээр тогтмол цагдаад дуудах, эх сурвалжаа илчлэхийг шаардах сүрдүүлэх байдлаар хэрэгжих эрсдэлтэй гэж үздэг.  

Эрүүгийн хуулийн энэ заалтаар одоо 3-4 сэтгүүлч яллагдагчаар татагдан шалгагдаж байна.

Мөн нэмээд нэг редакцыг эрүү болон иргэний хуулиар 10-аад хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа тохиолдол ч байна. Эрүүгийн хуулиар өдгөө нийт 20 гаруй сэтгүүлч шалгагдаж байна.