Сурвалжилга: Махны үнэ 25 мянга дөхөж, ченжүүд 1000 төгрөгийн ашиг хараад ч худалдан авалт буурсаар байна

Манай улс Хятад, Япон, Орос, Казахстан, Узбекстан, Иран, Катар, Хонконг, Вьетнам зэрэг арав орчим улсад их бага хэмжээгээр махаа экспортолдог. Гэтэл энэ оны нэгдүгээр сард Засгийн газраас махны үнийг бууруулж, зах зээлд нийлүүлэлтийг өсгөх зорилготойгоор квот тогтоосноо зарласан. Ингэснээр дээр дурдагдсан орнууд руу мах экспортлохыг түр хугацаанд буюу зургаадугаар сарын 1-ний өдөр хүртэл хязгаарласан байдаг.

Гэтэл махны үнэ одоог хүртэл буураагүй, ҮСХ-ны хамгийн сүүлийн мэдээллээр

• Хонины ястай мах 17 мянга
• Үхрийн цул мах 23 мянга
• Үхрийн ястай мах 20 мянга
• Адууны мах 13 мянга
• Ямааны мах 11 мянган төгрөгийн үнэтэй байгаа юм.

Иймд махны үнийн өсөлт, одоогийн нөхцөл байдлын талаар иргэд, махны худалдаачид болон эдийн засагчаас тодруулан хүргэж байна.

14.00 цагийн үест Бөмбөгөр худалдааны төвийн махны тасагт ирэв. Худалдан авагчгүй эл хуль, лангууны худалдагчид нэг буландаа цугласан дүр зурагтай байсан юм. Махны үнэ болоод худалдан авалтын талаар хэдэн зүйл тодруулъя гэхэд нүүр царай болон нэрээ нууцлахыг хүслээ. Учир нь царайгаа гарган мэдээлэл өгөхөөр худалдагчид үнэ нэмлээ хэмээн иргэд шүүмжилдэг тухай хэлж байсан юм.

-Үхрийн цул мах 23 мянган төгрөгний ханштай байна. Үнэнийг хэлэхэд бид кг тутамд 1000 төгрөг л нэмдэг-

"Миний хувьд махны худалдаа эрхлээд 10 орчим жил болж байна. Яг энэ хавар шиг мах үнэтэй, худалдан авагчгүй байхтай ер таараагүй. Одоогийн байдлаар үхрийн ястай мах нэг кг нь 19 мянга, цул нь 23 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Цагаан сарын үеэр өссөн тэр чигтээ буураагүй л байгаа нь энэ"

-Махны үнэ өмнөх оны мөн үеэс өссөн үзүүлэлттэй байгаа тухай ҮСХ-ноос мэдээлсэн. Худалдаа эрхэлж буй хүний хувьд махны үнийн өсөлтийн шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Өмнөх жил зуд болсон шүү дээ. Ингэснээр борлуулах мал багасаж, үнэ нэмэгдэхэд нөлөөлж байгаа хэрэг. Үүнээс гадна Хятад үйлдвэрүүд олширсон нь Нийслэлд орж ирэх махны хэмжээг бууруулсан гэж бодож байна.

-Иргэдийн худалдан авалт хэр байна?

-Тааруухан л байна. Чиний харж байгаачлан энэ хөргөгч дүүрэн л махтай хэр нь ирж авч байгаа хүн харагдахгүй байгаа биз.

-Яагаад буурсан гэж харж байна?

-Монгол баян байгаа болохоор, төр засаг нь сайн ажиллаж байгаа болохоор л тэр байх.

Хүн бүр үнэгүй юманд дуртай болж. Гэтэл үнэгүй авах гэж хичээж буй энэ махыг бэлтгэх гэж өөрийн амь нас, эрүүл мэндээ эрсдүүлэн байж мал маллаж байгаа малчдын хөдөлмөрийг үнэлэхгүй байна.

-Лангуунд мах зарж буй хүмүүсийг хямд өртгөөр аваад үнэтэй зарж байгаа гэж иргэд шүүмжилдэг. Яг хэдэн төгрөг нэмж зардаг юм бэ?

-1000 төгрөг л нэмдэг. Биднийг зүгээр сууж байгаад л үнэ нэмж хэлээд махаа зараад байна гэж хэлдэг. Гэтэл өглөөнөөс үдэш хүртэл хөдөлмөрлөдөг. Хэр баргийн хүний хийж чадах ажил биш л гэж хэлмээр байна.

Нөөцийн мах хэцүү шүү дээ. Мах элбэг, хямд үеэр аль болох туранхай махыг аваад нөөдөг. Тэгээд жижиглээд уутанд хийхээр яс ихтэй болж, идэх хоол нь бага гараад байгаагаас иргэд нөөцийн мах худалдан авахгүй байна. Мөн амт чанар муутай.

-Иргэд: Өчнөөн сая малтай оронд амьдарч байж нэг кг мах 25 мянгаар худалдаж авна гэдэг хэтэрсэн асуудал-

"Манайх мах хямд байх үеэр буюу намар эрт хөдөөнөөс махаа бэлтгэчихдэг. Тэр махаа долоон сар дуустал иднэ. Угаас хавар болгон л махны ханш тэнгэрт хаддаг учир нөөцөлж авахгүй бол болдоггүй. Махны үнэ өндөр байгаа талаар бүгд л шүүмжилж байна. Тэр нөөцийн мах нь туранхай, амтгүй гэх зэргээр ам муутай. Хамгийн муу махаа л нөөцөлдөг юм шиг байна лээ. Нэг кг мах 23-25 мянган төгрөгөөр авлаа гэхэд яаж амьдрах билээ дээ. Тийм баян орон биш шүү дээ. Уг нь гадагшаа орнууд руу махаа гаргаад байна л гэдэг байсан. Гэтэл тэр худалдаагаа бас зогсоочихсон гэж мэдээгээр гарч байна лээ. Яг юу болоод байгааг төр засаг л мэдэх байх даа"

"Би яг сарын өмнө үхрийн мах 25 мянгаар мянгаар худалдаж авсан. Угаасаа махны үнэ битгий хэл өргөн хэрэглээний бүхий л бараа бүтээгдэхүүний ханш хаданд гарчихсан. Ер үнийн өсөлтийн талаар ярих хэрэг Монголд лав алга. Хэзээ ч буурахгүй үнэтэй, шийдээд өгөх төр засаггүй л байна шүү дээ. Өчнөөн сая малтай оронд амьдарч байж нэг кг мах 25 мянгаар худалдаж авна гэдэг хэтэрсэн асуудал"

"Махны үнэ газар болгонд өөр өөр хэлбэлзээтэй байгаа санагдлаа. Нэг газарт нь үхрийн мах 18 мянгатай байхад нөгөөд нь хэдийн 25 мянга хүрчихсэн байх жишээтэй. Амандаа багтсан үнээрээ худалдаалаад байх шиг. Хүний хэрэглээний сагсны хамгийн чухал бүтээгдэхүүн байхад дураараа ингэж хэлбэлзүүлж болохгүй л санагдах юм. Энэ өсөлтөд махны ченжүүд л нөлөөлж байна. Тэднийг хязгаарлах, зохих шатны удирдлагууд хянах үүргээ биелүүлээсэй"

-Экспортлохоор бэлтгэсэн нэмүү өртөг шингэсэн мах дотоодын зах зээлд орж ирж доод ханш тогтоосон нь үнэ нэмэгдэх шалтгаан боллоо. Тогтвортой бэлтгэн нийлүүлэх болон биржийн тогтолцоог хэрэгжүүлэх хэрэгтэй-

Махны үнэ ханш, одоогийн нөхцөл байдал, цаашид хэрхэх талаар эдийн засгийн ухааны доктор, профессор Л.Оюунтай ярилцлаа.

-Махны үнийн өсөлт иргэдийн амьдралд томоохон нөлөө үзүүлдэг. Ялангуяа хаврын цагт. Шинэ, чанартай биш ч нэмүү өртөг шингэсэн мах худалдан авч байна шүү дээ. Гол нэрийн барааны сагс дахь хамгийн өндөр өртөгтэй бараа бүтээгдэхүүний ханш буурахгүй байгаа нь эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Махны үнэ бол манай инфляцад голлон нөлөөлдөг бараа шүү дээ. Жилийн жилд хавар болохоор л махны үнэ хөөрөгддөг. Эдийн засагчийн хувиар энэ өсөлтийг нөөцийн махтай холбож харж байна.

Намарт хувийн хэвшлийнхэн нөөцийн мах бэлтгэж, төр худалдан авч нөөцөлдөг. Одоогийн байдлаар нөөцийн махны үнэ 15-16 мянган төгрөгийн ханштай буй. Энэ нь махны үнийн доод хэмжээ гэж хэлж болно.

Манай улсаас гадагш гаргах махны экспортыг зургаадугаар сарын 1 хүртэл түр хойшлуулах шийдвэрийг гаргалаа. Гэтэл ААН, компаниудын гадагш гаргахаар бэлтгэсэн махны урсгал зогсож, дотоодын зах зээлдээ л нийлүүлэхээр болсон. Ингэхдээ зооринд хадгалсан өртөг, тээвэрлэлтийн зардал зэрэг бүх зардлаа оруулаад зах зээлд нийлүүлэх нь мэдээж шүү дээ. Тэр бүх нэмэгдсэн өртөг шингэсэн мах хамгийн доод ханшийг тогтоож байгаа учраас л үнэ өсөлттэй байгаа гэж харж байна.

-Энэ сарын 03-ны өдрөөс эхлэн БНХАУ манайхаас махны худалдаа хийхгүй болохоо зарласан. Хэрэв БНХАУ талаас импортоо бүр мөсөн зогсоовол махны ханш цаашид хэрхэн өөрчлөгдөх бол?

-Манай махны гол нийлүүлэгч бол яах аргагүй БНХАУ шүү дээ. Тухайн улсын зах зээл Монголоос мах авахгүй гэсэн нь дотоодын махны үнэд нөлөөлнө. Цаашид ч нөлөөлөхөөр харагдаж байна. Дан ганц манай улс гэлтгүй БНХАУ дэлхийн худалдааны зах зээлийн томоохон тоглогчийн хувьд бусад улс орнуудын худалдааны үнийг барьж буй.

-Махны үнэ хөөрөгдөхгүй байхад ямар зохицуулалт шаардлагатай гэж харж байна?

-Хаварт тарган, чанартай мах байх боломжгүй. Намар нөөцөлсөн эсвэл тарга тэвээргээ хараахан авч амжаагүй малын махыг л бид хэрэглэж байна шүү дээ. Цаашид Монгол улс махныхаа хангамжийг хэрхэх вэ гэх асуудал тавигдаж байгаа. Хүн болгоны мэддэг бэлтгэлийн систем, тогтолцоо их чухал. Аймаг аймгаасаа Улаанбаатар руу мах тээвэрлэх юм уу, эсвэл тодорхой нэг газар төвлөрүүлж наашаа зөөх талаар яригдана. Ерөнхийдөө мах бэлтгэх тогтолцоог сайжруулж байж л махны нийлүүлэлт өсөж, үнэ тогтворжих боломж бүрдэнэ.

Одоогийн байдлаар тэр тогтолцоо манай оронд байхгүй байна шүү дээ. Малчид дуртай цагтаа махаа нийлүүлдэг, ирэхээр нь авдаг байдал хэвшсэн.

Бас нэгэн тогтвортой тогтолцоо бол бирж. Зарах гэж байгаа тал үнээ хэлж, худалдаж авах гэж байгаа тал тохиролцох журамтай. Жишээ нь "Би 1000 мал зарна, ... кг" хэмээн малчин хэлж нэг нийтийн хоолны газартай тохиролцоо хийнэ. Ингэхдээ тэр цагтаа бүх махаа нийлүүлэхгүй, тогтсон хугацаа зааж нийлүүлэх гэрээ хийнэ. Энэ нь гэрээ хийсэн үеийн үнэ ханшаар л гэрээний хугацаанд бараагаа худалдан авна гэсэн үг.

Манай улс 2015-2023 он хүртэл 334.6 мянган тонн мах гадны зах зээлд нийлүүлсэн. Тодруулбал,

• 2015 онд 4.9 мянган тонн, 
• 2016 онд 9.3 мянган тонн, 
• 2017 онд 32.2 мянган тонн, 
• 2018 онд 70.4 мянган тонн, 
• 2019 онд 58.6 мянган тонн, 
• 2020 онд 40 мянган тонн, 
• 2021 онд 22.8 мянган тонн, 
• 2022 онд 16 мянган тонн, 
• 2023 онд 80.4 мянган тонн мах экспортолсон байдаг. 

Жилийн дөрвөн улиралдаа малаа дагаж, шим шүүсээр нь орлогоо бүрдүүлдэг малчдын хувьд махаа экспортлох нь орлого нэмэгдэх чухал гарц болдог. Дан ганц малчид ч биш мах боловсруулах үйлдвэрүүдийн орлого, ажиллах хүч, тогтвортой ажиллах байдал ч шууд хамаардаг. Бүр том зургаар харах юм бол Монголын эдийн засагтай шууд хамаардаг. Угтаа экспортын орлого нь улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлж, гадаад өрийн хэмжээг бууруулахад тустай болохыг мэргэжилтнүүд онцолдог.

Гэтэл махны квот тогтоосноос сарын дараа буюу 2025 оны эхний хоёр сард манай улсын нийт бараа эргэлт өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 8.1 хувиар буюу 77.5 сая ам.доллароор буурлаа. Үүнд хонь, ямааны мах 11.4 сая ам.доллароор буурсан нь голлон нөлөөллөө.

Үүнээс харахад махны үнэ бууруулах, дотоодын нийлүүлэлтээ тэлэхээр зэхсэн түр хязгаарлалт байгаа оносонгүй. Харин ч гадагш гаргахаар зэхсэн нэмүү өртөгтэй мах нөөцийн махны доод ханшийг бүрдүүлж, Улсын экспортын хэмжээ буурахад нөлөөлчихлөө.

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй