Газар тариаланчид: Энэ салбар уналтад орчихоод байхад тариалан тарьж, гурил үйлдвэрлэх хэрэг байна уу

2024 онд гурилын импортын гаалийн албан татварыг чөлөөлөх шийдвэрийг гаргасан билээ. Гэтэл хууль хэрэгжсэн 365 хоногт үндэсний үйлдвэрлэгч нарын хөдөлмөр үнэгүйдэж, нийгэм эдийн засгийн олон сөрөг үр дагаврыг дагуулж эхэлсэн. Үүний нэг нь газар тариаланчид буудайгаа борлуулах зах зээлгүй болж, арай ядан амиа тээхэд хүрэв.

Тариаланчидтай холбогдож, одоогийн бодит нөхцөл байдал ямар байгаа талаар тодрууллаа.

Газар тариалангийн салбарт 50 жил тасралтгүй ажилласан ахмад тариаланч Ч.Пэрэнлэйтэй тариалангийн салбарт үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар цөөн хором ярилцлаа.

-"Импортоор буудай ороод ирэх юм чинь, эргэн төлөлт хийж чадахгүй байх" гээд банкууд зээл өгөхөөс болгоомжилж байна-

-Юуны өмнө газар тариалангийн салбарт сүүлийн жилүүдэд гарсан өөрчлөлтүүдийн талаар яривал?

-Газар тариалан сүүлийн 4-5 жилд эрчимжсэн. Мэдээж энэ маань “Атрын III аянаас” эхлэлтэй. Хөтөлбөрийн шууд зохицуулагч нь тухайн үеийн ерөнхий сайд байсан учраас ажил хурдан явагдаж 2008 оноос үр өгөөжөө өгч эхэлсэн.  2006 онд 74 мянган тонн ургац авч байсан бол өнөөдөр 500 мянга гаргаад авч байна.

 Нэгдүгээрт бид газар тариалангийн эргэлтийн талбайг нэмсэн. 2005 онд бид 300-400 мянган га ашиглаж байсан бол одоо 700 гаран мянга болсон.  Хоёрдугаарт техник, технологийн шинэчлэл хийсэн. Гуравдугаарт тариалан дэмжих сангаар дамжуулаад тариаланчдын хураасан ургацыг төр худалдаж авдаг болсон нь маш чухал алхам.  Тушаасан буудайнд нь төрөөс урамшуулал олгодог болсон нь тариаланчдын ажил эрхлэх  сонирхлыг нэмэгдүүлсэн. Газар тариаланд орж ирэх хувь хүн, аж ахуй нэгжүүдийн тоо ч өссөн. Түүнчлэн байгаль, цаг уурын нөхцөл таатай болж дулааны нийлбэр сайжирсан. 

Ер нь газар тариалан өсөж буурах нь амархан салбар. Тэгэхээр тогтвортой бодлого, дэмжлэг хэрэгтэй байдаг. Ялангуяа борлуулалт маш чухал. Ямар ч улс үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжихийн тулд импортын нөлөөнөөс бүтээгдэхүүнээ хамгаалдаг. Бид жилийн нөөцтэй болчихсон байтал гаднаас хямд үнэтэй гурил, будаа ороод ирэхээр энэ зах зээл цохигддог. Хэрэв импортын нөлөөнөөс хамгаалж чадвал газар тариалангийн салбар цаашдаа хөгжинө.

-Энэ хавар хэчнээн га газарт үр тариа тариалахаар төлөвлөсөн бэ?

-Манай компанийн хувьд 3000 мянган га талбайд тариалахаар төлөвлөсөн. Үүний 2500 га-д нь улаанбуудай, 500 га-д рапс тарихаар төлөвлөөд байгаа.

-Үр тариа эрхлэгчдийг гурилын үйлдвэрт боломжийн үнээр нийлүүлдэг хэдий ч үйлдвэрүүд цааш нь олон нугалж нийлүүлдэг. Энэ асуудалд та бүхэн хэрхэн хандаж байна?

-Үүнийг мэргэжлийн байгууллага л шалгаж тогтоох байх. Бид будаагаа 900 мянгаас 1 саяын хооронд л өгч байгаа. Гурилын үйлдвэрүүдийг муулж болохгүй. Одоо л гурилын үйлдвэрүүд хөл дээрээ зогсоод бидний мөнгийг будаа авсан үедээ тухайн жилдээ багтааж өгдөг болчихоод байгаа юм. Бид хуучин гурилын үйдвэрт будаа өгчихөөд хойтон хавар болтол цувуулж авдаг байсан. Иймд гурилын үйлдвэрийг муу хэлж болохгүй болчихоод байгаа юм.

Гурилын үйлдвэр, тариаланч хоёрын дунд лабораторын янз бүрийн асуудал байдаг. Бид тэр асуудлыг улсын төв лабораторид хүртэл өгөөд шалгуулчихдаг.

-Засгийн газраас импортын гурилыг тэглэх шийдвэрийг гаргасан. Үүнээс болоод иргэд хямд гурил авахыг илүүд үзнэ. Тэгэхээр дотоодын тариаланчид, гурил үйлдвэрлэгчид үнийн хувьд уян хатан хандах уу, ер нь хэр байна вэ?

Импортоор 200 мянга гаруй тонн будаа оруулах шийдвэр гаргасан. Тэр шийдвэр хоёр жил дараалан тариаланчдын борлуулалтад маш их нөлөөлсөн. Одоо гурилын татварыг тэглэж, гурил ороод ирсэн. Ингэснээр газар тариалангийн салбар дахин уналтад орж байна. Бид нар хоёр жил үйлдвэрлэл явуулж байж нэг жил ургац авдаг. Ийм урт хугацаанд үр дүнгээ өгдөг.

Бас үүнийг ярихгүй өнгөрч болохгүй. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Хүнсний хувьсгал” хөтөлбөрийг хоёр жилийн өмнөөс хэрэгжүүлж эхэлсэн. 2023 онд байх газар тариалангийн салбарынхан 100 тэрбум төгрөгийн зээл авсан. Энэ хэмжээгээр бид техник, үрээ шинэчилсэн, бордоогоо бэлдсэн. Энэ зээл өнгөрсөн оны долоо, наймдугаар сараас төлөгдөж эхэлнэ. Гэтэл өнөөдөр бид дахин зээл авч, хаврын тариалалтын ажлаа эхлэх гэж байхад арилжааны банкууд “Гурилын импортын татварыг тэглэсэн танай будаа борлогдохгүй болох нь, зээл авлаа гэхэд төлөхөд хүндрэл үүснэ" гэж болгоомжилж байна. Нэг сайн ажлаа нөгөөгөөр унагааж болохгүй баймаар сан.

Монголд нийт 420 тариаланчид байдаг. Гурилын татвараас болоод бүгдэд нь л асуудал үүссэн. Үнэндээ өнгөрсөн жилүүдэд ганц хоёр үйлдвэрүүд хаалгаа барьсан. Бодоод үз дээ. Дотоодын үйлдвэрлэгчид шүү дээ. Энэ бол маш хүнд хэцүү зүйл. Гурилын үйлдвэрүүд дотоодын тариаланчдаасаа улаан буудай авахаа больчихвол бид яг яах билээ. Модоо барина. Гурилын үнийг буулгаад импортын гурил оруулж ирж болно. Оруулж ирээд намар буудайг нь хүмүүс худалдаж аваад л нөөцлөх юм бол бидэнд яриад байх зүйл алга. Ард түмэн хямд гурил идэх л ёстой шүү дээ. Заавал 3000-4000 мянган төгрөгийн гурил биш тэр 1800 төгрөгийн гурил идэж болно. Гэхдээ Оросын гурилууд үнэн хэцүү. Хүний юм гэж хүнийх л байдаг.

-Ер нь тариаланчдад жилийн жилд тулгарч байгаа асуудал нь юу байна вэ. Энэ салбарт боловсон хүчин хангалттай байж чадаж байна уу?

-Бидний хувьд жил бүр тохиолдож байгаа хамгийн хэцүү асуудал бол импортоор авч байгаа зүйлсийн бүгдийнх нь үнэ өсөж байгаа явдал. 2008 онд 1200 төгрөгийн шатахуун хэрэглэж байсан бол өнөөдөр 4200 төгрөг болсон байх жишээний. Тэр үед бид нэг техникийг 280 мянгаар авч байсан бол өнөөдөр 460 мянгаар авч байна. Үүнээс гадна хэдхэн жилийн өмнө 200 төгрөгөөр авч байсан зүйл өнөөдөр 200 мянга болсон зэрэг төгрөгийн ханш алдагдаад мөнгө үнэ цэнгүй болоод байгаа нь хамгийн том асуудал болоод байна.  

Харин боловсон хүчний хувьд мэдлэгтэй багш нарыг тариалангийн ажилгүй өвлийн цагт хөлслөөд орон нутгаар сургалт явуулж болно. Тэгэхгүй бол компаний захирал, нэг том трактортай үлдэх болчихоод байна.  Газар тариалан улирлын ажил учраас ажилчдын нийгмийн асуудлыг анхаарч хүнийхээ төлөө бас ажилламаар байна.

Гурилын татварыг хөнгөлснөөс хойш "Энсада Истерн" ХХК болон "Эрдэнэт Фүүдс" ХХК гэсэн гурилын үйлдвэрүүд хаалгаа бариад, дампуурлаа зарласан юм. "Энсада Истерн" ХХК бол "Өсөг" гурилыг үйлдвэрлэдэг байсан бол "Эрдэнэт Фүүдс" ХХК "Хишиг" гурилын үйлдвэрлэж, иргэдийн хэрэгцээнд нийлүүлдэг байв.

Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн суманд газар тариалан эрхэлдэг Х.Цэндтэй холбогдож, тариаланчдын өнөөдрийн нөхцөл байдлын талаар тодрууллаа. Тэрбээр, сүүлийн 30 жилийн хугацаанд газар тариалангийн аж ахуй эрхэлж байгаа юм.

-Улаанбуудайгаа борлуулах зах зээл нь байхад л хангалттай-

-Гурилын татварыг тэглэх шийдвэр гаргаж, хэрэгжүүлж эхэлсэн нь өнөөдрийн тариаланчдад ямар асуудал дагуулж байна вэ?

-Би 500 га талбайд улаанбуудай тариалдаг. 100 га талбайд ургамлын тосны ургамал тариалдаг. Ерөнхийдөө татварын асуудал үүсэж эхэлснээс хойш юмс нэлээн хүндэвтэр байна. Монголд байх гурилын үйлдвэрүүд аль чадлаараа улаанбуудай авах гэж хичээж байгаа. Гэхдээ өмнөх шиг боломжийн үнээр авч чадахгүй. Илүү хямдхан л авч байна. Үнэнээ л хэлье. Би 4-5 ажилтантай. Тариалангийн үеийн ажлын зардал гэх мэт зүйлсээ арай ядан л олж байна. Энэ жил ч тариалан хийх хэрэг байна уу гэж бодож байна. Гэхдээ сүүлийн 30 жил тариан талбайд ажилласан болохоор бас хэцүү юм. Үүнээс өөр юу ч хийж чадах билээ дээ.

-Тантай энэ салбарт ажилладаг хүмүүс ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ялгаагүй дээ. Яах вэ, гурилын үйлдвэрүүд аль болох улаанбуудайгаа авах гэж хичээдэг. Гэхдээ яаж ийгээд л үнийг нь багасгана. Хорогдол их гаргана. Гадаадаас нэн ялангуяа Оросоос түүхий эд нь хямдавтар ороод ирэхээр бид хэд ажилгүй болчихож байгаа юм. Оросоос орж ирж байгаа түүхий эд инээдтэй шүү дээ.

-Инээдтэй гэдэг нь?

-Муу л байхгүй юу. Чанар муутай. Уг нь эх орондоо үйлдвэрлэсэн улаанбуудайгаар эх орондоо үйлдвэрлээд түүнийгээ иргэддээ борлуулвал, хэрэгтэй юм. Ойрдоо бүр хэлэх үг олдохгүй юм.

-Тариаланчдад нэн хэрэгтэй тусламж юу байна вэ?

-Буудайгаа борлуулах зах зээл шүү дээ. Өөр юу ч биш. Олон жил тариалангаа эрхэлсэн юм байна. Зах зээл нь байгаад хий дэмий шаталтгүй л байхад бид сайн бүтээгдэхүүнээ өөрсдөө гаргаж чадна.

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй