Оросуудад алдсан Ноён уулын олдворуудаа авах хугацаа 101 жилээр хэтэрлээ

ХХ зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтэд тооцогдож ирсэн Ноён уулын малтлагаар Хүннүгийн үед хамаарах олон мянган түүхэн олдворуудыг сэргээн засварлах, шинжлэн судлах зорилгоор Зөвлөлт холбоот улсын археологичид авч яваад буцааж өгөлгүй 101 жил болжээ.

Түүхийн энэхүү хосгүй олдворуудаа эх орондоо буцаан авах хүсэлтийг Монгол Улсын Соёлын сайд Ч.Номин 2023 онд ОХУ-ын талд тавьсан байдаг.

-Хүннү гүрний 3600 гаруй олдворыг Монголын талд эргүүлэн өгөх нөхцөлтэй гэрээ байгуулсан-

Түүх сөхвөл, 1924-1925 онд ОХУ-ын археологич П.К.Козловын удирдсан Монгол, Түвдийн хамтарсан шинжилгээний анги Ноён ууланд малтлага хийснээр Хүннүгийн үеийн хаад ноёдын булш бунхныг илрүүлсэн байдаг. Энэхүү булш бунхан нь 2200 жилийн өмнөх Хүннү гүрний түүхийг хадгалсан ховор олдворууд. Улмаар 3600 гаруй олдворыг Монголын талд эргүүлэн өгөх нөхцөлтэйгээр Судар бичгийн хүрээлэнтэй гэрээ байгуулж, гаалийн бичиг үйлдэн, ОХУ-руу гаргажээ. Харамсалтай нь, эргэн эх орондоо ирэлгүй Эрмитажийн үнэт үзмэр болон үлдсэн юм.

Эрмитажийн үзмэр болж, олон сая жуулчдын нүдийг хужирласаар байгаа Монголын хоёр дахь үнэт олдвор нь Хархорум хотын тууриас гарсан түүхэн олдворууд. Харамсалтай нь, энэхүү олдворуудыг Монголын хилээр гарч явсныг гэрчлэх баримт маш ховор.

Гэсэн ч Соёлын яам бие даан байгуулагдсан үеэс хил давж гарсан олдворуудынхаа жагсаалтыг гаргах чиглэлээр эрдэмтэн судлаачидтай хамтран хоёр жил шахам судалгаа хийснээр баталгаажуулж авч чадсан. Эл судалгаа нь зөвхөн ОХУ-аар тогтохгүй дэлхийн 40 гаруй оронд буй Монголын түүхэн олдворуудыг нэгтгэсэн дөрвөн боть бүтээл болсон байна.

-Оросын талаас үзмэрүүдийн "А" хуулбарыг авахыг л санал болгодог-

Соёлын сайд Ч.Номин ОХУ-ын Санкт-Петербург хотноо 2023 оны арваннэгдүгээр сард болсон Олон улсын соёлын форумд оролцох үеэрээ:

“Монгол судлаач Пётр Козловын нэг зууны тэртээ Монгол Улсад өргөн цар хүрээтэй шинжилгээний ангийн удирдан явах үедээ Ноён уулын гайхамшигт булш бунхныг малтан судалсан Орос, Монголын археологич, түүхч, эрдэмтэн судлаачид Нева мөрний эрэгт судалгааны ажлаа хэлэлцэж буйд баяртай байна. Тус малтлага судалгааны үр дүнд асар баялаг түүхийн олдворууд илэрч олдсон ч тухайн цаг үедээ тэдгээрийг сэргээн засварлах, тухайн үеийн нэртэй эрдэмтэн судлаачид шинжлэх зорилгоор, түр хугацаагаар судлахаар гэрээ байгуулан энд авчирсныг бид бүхэн сайд мэдэж байгаа.

Тухайн үеийн Монгол Улсын төрөөс өөрийн хууль эрхзүйн хүрээнд буцаж ирэх нөхцөлтэйгээр гэрээ байгуулан эдгээр дурсгалыг Козловт өгч явуулсан. Мэдээж энэхүү дурсгалыг сэргээн засварлах, судлан шинжлэх ажлыг Оросын эрдэмтэн судлаачид сайн хийсэн бөгөөд харин өнөөдөр бид Монгол Улсад орчин үеийн шаардлага хангасан музейтэй болж, монгол ард түмэн өөрийн түүх соёлын гайхамшигт дурсгалаа эзэмшиж, дэлхий дахинаа сурталчилж дахин судлах зорилгоор бид эдгээр дурсгалыг анх авчирсан гэрээ ёсоор буцаан авах хүсэлтэй байна. Энэ талаар бид Эрмитажийн захиралтай хийсэн уулзалтын үеэр ярьсан бөгөөд ОХУ-ын Соёлын сайдтай хийх уулзалтаар мөн хөндөх болно. Монголын түүх соёлын судалгаанд гаргаж буй агуу их хөдөлмөрийг тань үргэлж талархал илэрхийлэн хүлээж авах болно” хэмээн байр сууриа илэрхийлэхийн сацуу, шахалт үзүүлсэн.

Гэвч энэхүү уулзалт үр дүнгээ төдийлөн олсонгүй. Эл асуудлаар ОХУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд А.Евсиковтой уулзаж ярилцах үед ахиц гараагүй ч гэсэн тууштай асуудлыг давтан тавьсаар ОХУ-ын Соёлын сайд О.Б.Любимоватай уулзах үеэрээ Ноён уулын булшнаас олдсон олдворуудыг Монгол Улсад гэрээ ёсоор эргүүлэн авчрах чиглэлээр хамтран ажиллах, ОХУ-ын Эрмитаж музейд хадгалагдаж буй Ноён уулын олдворуудыг судлах, эдгээр олдворуудаар тус музейд болон Монголд үзэсгэлэн дэлгэх, хадгалагдаж буй үзмэрүүдийн "А"хуулбарыг авах зэрэг асуудлыг л ярьж байв.

Мөн Оросын талаас Г.Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музейд хадгалагдаж буй Николас Рерихийн “Агуу морьтон” зургийг Москвагийн Дорно дахины музейн үзэсгэлэнд тавих саналыг зөрүүлэн тавьсан байдаг.

Тус ажлыг Монгол болон Оросын талаас ажлын хэсэг гарган байгуулсан ба гэрээг судлахаар болж ажил эхэлсэн. Гэрээг судалж дууссаны дараа дурсгалуудыг авах, өгөх ямар зохион байгуулалттайгаар хүлээлцэх асуудал тодорхой болох ёстой байсан юм. Эл ажилд Соёлын яам ажлын хэсэг гарган ажиллаж эхэлсэн ч ОХУ-аас хамаарсан удаашрал үүсээд байгаа талаар эх сурвалж мэдээлж байсан бол өнөөдрийг хүртэл энэ ажил ямар ахицтай байгаа талаар мэдээлэл алга.

Ийн учир бид Соёлын яамнаас уг ажлын үйл явц, ахиц ямар түвшинд байгааг тодруулахад,

-"Одоогоор энэ ажил ямар байгаа талаар мэдэхгүй байна. Мэдээлэл өгөх боломжгүй" гэсэн тайлбарыг өглөө.

Оросын талаас дан ганц хүннүгийн олдворуудын асуудал дээр ийн гэдийж буй бус өдгөө мөн л Эрмитажийн музейд хадгалагдаж байгаа "Чингисийн чулууны бичиг"-ийг ч манай талд хүлээлгэж өгөхийн оронд А хувилбарыг нь авахыг санал болгож байсан удаатай.

Оросын дотоодын хэвлэлүүдэд бичсэнээр дан ганц Монгол Улс бус Казахстан улсын хувьд ч мөн ОХУ-аас, Эрмитаж-д тавигдсан өөрсдийн түүхийн олдворуудыг эргүүлэн авах хүсэлтээ олон жилийн турш тавьсаар ирсэн бөгөөд Оросын талаас шилжүүлж өгөлгүй өнөөг хүрсэн байна.

Төв азийн эртний нүүдэлчин аймгуудын дундаас анх удаа өөрсдийн төр улсыг байгуулсан нь Хүннү. Бидний хажууханд оршин байсан юугаар ч үнэлэгдэшгүй олдворууд монголчуудын үүх түүх юм. Гэвч бид өөрсдийн энэ үнэт өв, олдворын сургийг сонсохоос хэтрэлгүй байсаар 101 жилийг ардаа үдэж байна. Улс орны соёл, түүхийн нэгэн хэсгээ эргүүлэн авах талаар яаравчлах нь зүй билээ.

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй