Дээл оёдог 90 настай Ж.Маамуу: Одоо дээлийг нэг өдөр хийдэг болж, залуудаа хоногт гурвыг оёчихдог байсан юм

“18 настайдаа үйл урлаж сурсан. Бүр гарт орчихсон болохоор дээлийг нэг өдөрт л оёдог. Ач, зээ, хүргэн, бэр гээд дээл хийж өгөөгүй хүн байхгүй. Залуу байхад өдөрт хоёр дээл оёдог байсан. Ер нь хийхгүй юм байхгүй дээ. Эгчийнхээ бэлэглэсэн гар машинаар 70 жил үйл урлаж байна. Монгол гэртээ эсгий тойруулга хийгээд дэвсэнэ. Монгол гутлаа хийгээд өмсчихнө. Зургаан хүүхэд минь намайг дуурайгаад эр, эмгүй уран гартай. Биднийг дуурайгаад зүү хатгаж үзээгүй ирсэн бэр маань ч уран болчихсон” гэж ярих буурайг Ж.Маамуу гэнэ. Тэр өдгөө 90 нас шүргэж явна.

Тэрбээр, энэ жилийн сар шинийн баярт зориулж гэрийнхэндээ 20 орчим дээл бас ач нартаа малгай урлажээ.

Мөн та бүхэн санаж байвал “90 настай дээл оёдог эмээ” гэх Ж.Маамуу гуайн бичлэг саяхан сошиалд цацагдаж, олон нийт эергээр хүлээн авсан. Харин нэг сонин нь тус бичлэгийг үзсэн нэгэн эмэгтэй "бурхан болсон ээжид нь дээл оёж өгсөн эмээ байна" хэмээн 1960-аад онд урлуулсан ээжийнхээ дээлний өнгийг Ж.Маамуу эмээгээр солиулахаар утсаар холбогдсон аж.

Ийн сонин, хачин түүх хөөрөх үйл урлаач Ж.Маамуутай ярилцлаа.

-70 жил дээл хийлээ. Урласан тэрлэгний маань тоо талийж өгсөн байх-

-Хэдэн жил үйл урлаж байна вэ. Хэдтэйдээ яаж суралцав?

-Ээжээсээ л сурсан даа. Бас амьтан хүний хийж байгааг ч их харж байлаа. Ээж маань их уран хүн байсан. Ээж маань монгол гутал хийнэ, ул наана, үйл урлана. Ээж үйл урлаж байгаад гараад явахаар нь би заримдаа оёдлыг нь гүйцээчихсэн байдаг байсан. Тэр үед 13,14 настай л байсан болов уу. Тэгж явсаар 18 настайгаасаа өөрөө дээл оёж эхэлсэн.

-Сүүлд хүргэнийхээ дээлийг оёод сууж байгаа бичлэг нь сошиалд тавигдсан байсан. Одоо харин өөр нэг дээл урлаж байгаа юм байна. Энэ дээлээ хэнд хийж байгаа вэ?

-Тийн. Хэдэн хүүхэд ч яах вэ. Өөрсдөө бас хийчихнэ. Эмээ нь хүргэн, бэр, ач, зээ нартаа дээл оёсон. Тэр бичлэгт гардаг хүргэний дээлийг оёод дуусчихсан. Тэрээс хойш ач нартаа дээл оёлоо. Бусад хүргэчүүддээ бас дээл оёлоо. Хэдэн ач, зээ нартаа малгай, баривч хийлээ. Сая хэд хоногт 20 орчим дээл оёчихсон байна. Эхнээсээ ирж дээлээ авцгааж л байна. Одоо энд хүүгийнхээ гурван хүүд хийсэн дээл, малгай л үлдэж байх шиг байна.

-Сар шинэ гээд баярын дээл хийж өгч байна гэсэн үг үү. Өмнөх жилүүдэд Цагаан сараар хэдэн дээл хийв?  

-Тэд гэж тоолж байсангүй. Тэр ч бүр талийсан байх.

-Нэг дээлийг хэр удаан хийж байна?

-Нэг дээлийг өдөрт нь гаргачихдаг. Гарт орчихсон болохоор ядах юмгүй л дээ. Хүмүүс ч надаар голохгүй оёулах юм. Тэрнээс биш одоогийн сайн, сайхан оёдолчдыг бодвол миний урласан дээл муухай байх. Залуу байхдаа өдөрт 2-3 дээр оёдог байсан. Тухайн үед одоогийнх шиг цахилгаан машин байхгүй. Дандаа гар машинаар оёно. Би голдуу шөнө сууж үйл урлана. Өдөр нь хонь малаа хариулж, түлшээ түүгээд завгүй. Хүүхдүүд ч нялх байж. Шөнө л сууж үйлээ хийнэ. Хөдөө гэрэл байх биш. Лаа юм уу дэнгийн гэрэлд юм оёдог байлаа шүү дээ. 

-Одоо бол шөнө суудаггүй биз дээ?

-Хүүхдүүд амар гээд намайг шөнө суулгахгүй. Уг нь шөнө жаахан суучихвал юм их дөхөмжтэй л байдаг юм.

-Ах, дүү нар нь бүгд л таны урласан дээлийг өмсөх үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Миний хийсэн дээлийг өмссөн хүн зөндөө. Сүүлд төрсөн ач зээ нартаа хүртэл хийгээд өгчихсөн.

-Ах дүү нараас нь өөр хүмүүс дээл хийлгэхээр ирдэг үү?

-Ирнэ. Зөндөө хүмүүс ирнэ. Баахан дээлийн торго овоолчхоод л явдаг. Хэзээнээсээ ийм байсан юм.

-Монгол гутлаа өөрөө урлаад өмсчихдөг. Гэртээ эсгий ширээд дэвсчихдэг байсан-

-Дээлнээс өөр зүйл урлах уу?

-Урлана аа. Олбог, гутал гээд хийхгүй юм байхгүй. Дээр үед хөдөө байхдаа Монгол гутал хийгээд өмсчихдөг байлаа. Гэрийн бүтэн тойруулга ширээд дэвсчихдэг байлаа. Тэр үед чинь хивс гэж байхгүй. Дандаа л ширмэн ширдэгтэй байдаг байсан.

-Насаараа юм урлаж, хүмүүс таныг уран гэж хочлох уу?

-Тийм юм байгаагүй ээ. Насаараа л дээл оёлоо. Одоо л ингэж хүмүүс магтаж, ерөөж байхыг харж байна. Хүмүүс “гоё хийж, сайхан хийж” гэж л хэлнэ үү гэхээс биш “уран, сайхан” гэж магтаж байгаагүй. Гэхдээ тэгээд танаар л хийлгэнэ гээд шөнө, өдөргүй дээл авч ирээд л овоолчихдог байсан. Одоог хүртэл хөдөөний хүмүүс миний хийсэн дээлийг л өмсөж байна. Сая миний бичлэг гарах үед нэг хүн бүр холбогдож ярьсан. Аль хэзээний ээжид нь хийж өгсөн дээл нь байдаг юм байна.

Охин нь “Бурхан болсон ээжийнхээ дээлийг хадгалж явдаг. Одоо нэг өнгийг нь солиулах гэсэн юм. Танаар л солиулмаар байна. Таныг байдаг гэж мэдээгүй. Ийм сайхан зүйл байх гэж. Та яг хэвээрээ байна” гээд утсаар холбогдсон.

-Хэзээний гэхээр хэдэн онд хийж өгсөн дээл гэсэн үг үү. Багцаа байна уу?

-Ер санахгүй юм. Минийхээр 1960-аад онд л хийсэн дээл шиг байгаа юм.

-Энэ олон жил дээл оёход таны хараа ер муудаагүй бололтой?

-Лааны гэрэлд сохойгоод л суудаг байсан. Тэгсэн хэр нь хараа бол сайн шүү. Шил зүйгээгүй. Өөрөө л хамаг юм аа хадчихдаг. Зүүгээ хүртэл өөрөө сүвлэдэг хэвээрээ байна.

-Өөрөө хэдэн дээлтэй вэ?

-Өөртөө зөндөө дээл хийлгүй яах вэ. Би чинь дээлээ хүүхдүүддээ өгчихдөг. Таньдаг дүү нартаа тайлаад өгчихнө. Тэгээд өөрөө гурав дөрөвхөн дээлтэй сууж байдаг.

-Хэдэн нас хүртлээ үйлээ урлана гэж бодож байна?

-Одоо тэгээд амьд л байж байвал хийж л таарна. Нүд үзэж, гар хөдөлж байвал хийгээд л байна. 100 хүрсэн ч чадвал хийгээд л сууна.

-Манай хүүхдүүд бас эр, эм ялгаагүй дээлийг өдөрт нь хийдэг уран гартай-

-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Хүүхдүүдээс нь үйл урладаг хүн бий юу?

-Би зургаан хүүхэдтэй. Гурван охин. Гурван хүүтэй. Эр, эмгүй бүгд уран. Одоо бас хажууд нэг охин маань шилбэ хадаад л сууж байна. Манай хамгийн бага хүү одоо 40 настай. Шилбэ хадна гэж бүр урлаад өгнө. Дээрээсээ хоёр нь тайрагдчихсан. Бурхан болсон хоёр хүүхэд маань хоёулаа юм юм хийдэг. Сүрхий хүүхдүүд байсан.

Эмэгтэй нь уран гэж нөхцөл байхгүй. Хөх хот руу хүртэл явж дээл хийдэг. Ёстой нэг янзын уран хүн байсан. Оёдол гэж ёстой нэг хийдэлгүй хүн байсан юм. Эрэгтэй нь бас ямар ч юмыг хийнэ. Ямар сайндаа буриад гутал хийчхээд “Ээжээ би эхнэртэй буриад гутал хийчихлээ” гэж байсан юм. Тэр хүү маань мөнгөөр ч юм хийнэ. Машин ч засна. Хийж чадахгүй юмгүй хүн байлаа.

-Хүүхдүүддээ үйл урлахыг та зааж байв уу. Тань шиг хараад сурсан уу?

-Бүгдээрэй намайг харж байгаад сурчихсан. Бага байхаасаа л элдэв үйлд тусалдаг байсан. Ямар сайндаа манай том охин бага байхдаа үйл урлах гэж байгаад хуруугаа оёчихсон сууж байсан. Би нэг юм оёж байгаад гараад явсан хойгуур нөгөөхийг маань үргэлжлүүлэх гэж байгаад гараа оёчихсон сууж байсан даа. Тэгээд ер удаагүй үйл урлаад сурчихсан. Тэр үед охин маань долоон настай л байсан байх.

-Хүүхдүүд нь бас өдөрт нэг дээл гаргачих уу?

-Гаргалгүй яадаг юм. Зав зай нь байвал зэрэгцэж суугаад л өдөр өдрөөр нэг нэгээр урлаад байна даа.

-Зүү сүвэлж чадахгүй ирсэн бэр маань хүртэл одоо надаас уран болсон-

-Уран, дуучин хоёр удам дагадаг гэдэг. Танай удмынхан ер нь тэр чигтэй уран хүмүүс үү?

-Манай аав их уран хүн байсан. Ааваас их юм сурсан даа. Манай эгч бас их уран хүн байсан юм. Аймагтаа “Дархан Хорол” гэдэг нэртэй. Мөнгөөр хазаар, аяга, ээмэг, бөгж бүгдийг хийдэг хүн байсан. Би хажууд нь байсаар байгаад бас л юм хийж сурч байлаа. Эгчийнхээ хийж өгсөн бөгжийг одоо ч зүүж л байна.

Хачин нь манайд зүү сүвлэж мэдэхгүй ирсэн бэр маань бас одоо надаас уран болсон.

-Дээл хийхгүй үедээ өөр юу хийж өдрийг өнгөрүүлж байна?

-Би ер нь хэтээсээ зүгээр сууж чаддаггүй хүн. Зүгээр суухаар бие чилээд хөл, гар янгинаад сууж чаддаггүй. Дээл хийхгүй бол олбог ширээд суучихна. Нэг бол утас ээрнэ. Хийх л юм байвал хийгээд л суучихна шүү дээ.

-Оёсон дээлүүд нь дандаа халх загвартай дээл байгаа харагдлаа. Та өөр үндэстэн, ястны дээл оёдог уу?

-Өөр дээл оёж үзээгүй. Лам нарын дээл л оёж байсан. Бишгүй л олон дээл Гандангийн лам нарт оёж өгч байлаа.

-Миний оёдлын машин надтай хамт үйл урлаад 70 жил болж байна-

-Таны оёдлын машин. Нэлээд эрт үеийнх харагдаад байна. Хэдэн онд авсан машин бэ?

-Энэ удаж байгаа эд. 18 настай байхад эгч маань авч өгч байсан. Тэрнээс хойш одоог хүртэл 70 жил хэрэглэж байна. Өнгө нь гандаад, будаг нь хуурчихсан. Гэхдээ оёход бол хэвээрээ л байгаа. Надад бол зүгээр л байдаг юм. Хүүхдэд л жаахан гологдоод байх шиг байна лээ.

-Одоо чинь бүр цахилгаан машинууд гарчихсан. Тэр машин дээр сууж үзсэн үү?

-Үзэлгүй яах вэ. Би ямар ч машин дээр суугаад юм хийчихнэ. Цахилгаан машин дээр саана. Хөл машин дээр ч сууна. Бүр энэ гар машинаа би цахилгаан болгоод янзалчихсан.

-Ярилцсанд баярлалаа.