Танилц: Алтайн өвөр говь, мазаалай, хавтгайн ирээдүйг тэд маргааш дэнслэх гэж байна

Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “тооно”-оор орж ирэн, гэнэтхэн туссан “Нарансэвстэйн боомтыг сэргээж, нээх” гэсэн заалтыг одоо л УИХ-ын түвшинд авч хэлэлцэх гэж байна. Эрдэмтэн судлаач, олон нийт шахаж шаардан, эсэргүүцлээ илэрхийлсээр асуудлыг олны анхаарлын төвд авчирч, өнөөдрийг хүргэлээ.

Үйл ажиллагааны хөтөлбөрөөс тус заалтыг хасуулах агуулгаар ажлын хэсэг байгуулах өргөдлийг олон нийтийн төлөөлөл d.parliament платформд үүсгэн, гарын үсэг цуглуулсан. 2020-2024 оны парламентаас залгамжилж яваа шинэ ололт бол шууд ардчиллын онцлогийг тусгах: Ард түмэн өөрсдийн санал санаачилгыг УИХ-ын хэмжээнд хэлэлцүүлэх бололцоог бүрдүүлсэн явдал. Тэр ч утгаар тун богино хугацаанд 33 мянган гарын үсэг цуглаж, ажлын хэсэг байгуулах босгыг давсан энэ асуудлыг парламентын шинэ спикер Д.Амарбаясгалан хөсөр орхиж боломгүй юм.

Ер урьд нь ийм хугацаанд, ийм тооны гарын үсэг цуглуулж албажсан өргөдөл, асуудал d.parliament-ийн түүхэнд байгаагүй.

Тэгвэл УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан нэгдүгээр сарын 10-ны өдрийн чуулганы хуралдаанд тус асуудлыг танилцуулжээ. Улмаар Төрийн байгуулалтын байнгын хороогоор хэлэлцүүлэх шийдвэрт хүрсэн байна.

Энэ дагуу маргааш буюу нэгдүгээр сарын 15-ны лхагва гарагт Төрийн байгуулалтын байнгын хороо хуралдана. Найман асуудал хэлэлцэхийн эхнийх энэ буюу “Нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн асуудлаар гаргасан иргэдийн өргөдлийг хэлэлцэх” нэрээр товлогджээ.

Иргэд нь эрдэмтэн судлаачидтайгаа нэгдэн УИХ-д дуу хоолойгоо хүргэж чадлаа. Харин Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны гишүүд эс дэмжвэл үйл явц талаар болно. Иймд Нарансэвстэйн боомт  тойрсон асуудлыг тус байнгын хорооны гишүүд хэр ойлгож буй, ямар мэдээлэлтэй байгаа нь ихээхэн анхаарал татаж байна.

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж гэхэд л оны өмнө “Нарансэвстэйн боомтыг 2025.01.01-нээс нээе” гэсэн тогтоолын төсөл санаачилж, баруун бүсээс сонгогдсон гишүүдээс гарын үсэг зуруулж явсан. Түүнд нь Э.Болормаа, З.Мэндсайхан нарын асуудалд шинэ “нүд”-ээр ханддаг гишүүд нэгдчихсэн байв.

Тэдний хувьд дараа нь “Боомт, түүнийг дагалдан тавих зам Говийн их дархан цаазат газрыг огт дайрахгүй, тойрно гэж тайлбарласан шүү дээ” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн юм.

Дайрахгүй гэж худлаа. Хамгийн наад зах нь ийм байдлаар байнгын хорооны гишүүд үндэслэлгүй мэдээлэлд автаж, хуумгай хандвал Монгол Улсын хувьд нэгэн том түүхэн ухралтын эзэд болцгоох болно.

1975 оноос хойш тусгай хамгаалалтад авч хамгаалж ирсэн Говийн их дархан цаазат газрын А хэсгийн урд хилд Нарансэвстэйн боомт бий. 1992 онд тус боомтыг нээхэд мазаалай, хавтгайн шүтэж амьдардаг цөөн уст цэг, баянбүрдээр хүн, техникийн хөл ихсэж, алингаа алдаж эхэлсэнд хэдхэн сарын дотор хааж байсан. Энэ удаа эхлээд замаа тавина, тэгэхээр асуудал үүсэхгүй гэж тайлбарлаж байгаа.

Харин замаа дархан цаазат газрын захаар, хилийн өргөст тор дагуу тавина гэж мэдэгдсэн.

Энэ замыг дор хаяж найман жил барих тооцоолол бий. Харин санхүүжилтийг БНХАУ-ын Ганьсу мужаас гаргана гэх мэдээлэл анхаарал татсаар ирсэн. Хатуу ширүүн нөхцөлтэй, уст цэг хэдэн 100 км-ын наана цаана яригддаг (хүн уух боломжгүй) энэ газар автозам тавих өртөг зардал ч өндөр юм.

Зөвхөн зам баригдах хугацаанд нь Говийн их дархан цаазат газар амьдардаг мазаалай, хавтгай тэргүүтэй амьтад үргэн дайжих гарцаагүй гэж эрдэмтэд нэгэн дуугаар хэлж байна.

Сансрын хүзүүвчний мэдээллээр, мазаалай баруун тийш БНХАУ-ын хилээр орж, генетик солилцоо хийгээд эргэж ирдэг нь батлагдсан. Энэ бол мазаалайн жим юм. Харин Нарансэвстэйн боомт нээж, энэ автозамыг хилийн өргөст тор дагуу тавибал, мазаалайн тэрхүү жимийг яг дундуур нь тасална.

Мазаалай өөрөө хол явдаг амьтан. Шөнийн идэвхтэй. Нэг баянбүрдээс нөгөө хүртэл зуу зуун км-ыг явж туулдаг. Экосистемийн онцлогтоо таарч тохирч олон мянган жилийг үдсэн эндхийн амьтад цөм л тийм. Иймд зах газар нь гэлтгүй газар шорооны ажил өрнөж, зам нь тавигдаад, автомашин хөлхөөд ирвэл зайлшгүй тогтвортой байдлаа алдана. Тэгээд ч улс төрийн хил бол байгалийн хил биш. Амьтад дамжин өнгөрч байх ёстой. Ийм ч болохоор улсын хилийг амьтанд ээлтэй болгох санаачилга олон улсад дэвшүүлж, бид холбогдох конвенцод нь нэгдэн ороод, үүрэг хүлээгээд явж байгаа. Атал бүр хилийн дагуу, тэгээд Дархан цаазат газар, төв азийн говь цөлийн экосистемийн дэлхийд үлдсэн цор ганц загвар нутаг Алтайн өвөр говьд авто зам тавина гэж байж болшгүй юм.

ЮНЕСКО-гийн шим мандлын нөөц газрын сүлжээнд хамрагдсан, яг энэ төрхөө хадгалж үлдсэн өөр ямар ч нутаг дэлхийд байхгүй нь Алтайн өвөр говь юм.

Энэ экосистемийг энэхүү төрхөөр нь хадгалж үлдээх, нэн ховордсон хавтгай, мазаалай зэрэг зэрлэг амьтдыг унаган байгальд нь хамгаалж, өсгөж үржүүлэх үүрэг бол зөвхөн Говь-Алтайчуудын юм уу, баруун аймгийнхны асуудал биш. Дэлхийн өмнө бидний хүлээсэн үүрэг.

Биологийн олон янз байдлыг хамгаалах, Нүүдлийн зүйлийг хамгаалах зэрэг олон конвенц энэ агуулгаар батлагдсан, бид нэгдэн орсон. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч мазаалайг үндэсний бахархалт амьтан болгон зарласан. Засгийн газрын “Алсын хараа 2050”, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-д ч эдгээр туссан. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх ч агуулга мөн юм. Харин эдгээр бодлого, баримт бичгийн алинд ч Нарансэвстэйн боомт байгаагүй. Дэргэдэх Бургастай, Шивээхүрэнгийн боомт бол байсан билээ.

Монголд шинэ боомт нээх биш, байгаа боомтынхоо үйл ажиллагааг сайжруулах чухал гэдгийг эрх баригчид сайн мэдэж байгаа. Адаглаад БНХАУ-тай төмөр замаар ганцхан боомтыг холбочих гэж хэчнээн жилийг үдэн, хэчнээн их наядыг алдаж байгаа билээ. Харин Нарансэвстэйн боомтыг нээснээр алдах зүйл нь үлэмж, олох нь хэчнээн болох тодорхойгүй. Олсон ашгаар эргээд Алтайн өвөр говийн экосистемийг сэргээх боломж өчүүхэн үгүй нь л гашуун үнэн юм.

Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд өнөөх тогтоолын төсөл санаачилж явсан Б.Пүрэвдорж гишүүн байна. Тэр эсрэг талд ухуулах магадлалтай. Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга асан, өдгөө УИХ-ын гишүүн, Нарансэвстэйн боомтын гол автор гэж болох О.Амгаланбаатар харин алга. Харин түүнтэй ойрын үед дөрөө харшуулах болсон О.Цогтгэрэл байнгын хороонд байна.

Харин Ардчилсан намын дарга Л.Гантөмөр харьяалагддаг аж. АН Засгийн газарт хамтрахаас өмнө лав ийм юм хийж байгаагүй. БОАЖ-ын сайдаар Б.Бат-Эрдэнэ ажиллаж байх үед энэ асуудлыг хоёр ч удаа буцааж байснаа мэдэгдсэн. Нэг ёсондоо Нарансэвстэйн боомт түүхэнд Ардчилсан намынхны санаачилсан, засагт хамтрахдаа “чихэж оруулсан” асуудал болж үлдэнэ. Энэ утгаар Л.Гантөмөр сайтар анхаарч хараасай.

Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан байна. Тэр мөн АН-аас квотод багтсан сайд. Нарансэвстэйн боомтоос 100 хүрэхгүй км-ын зайд Талын мэлтсийн алдны орд бий. Энэ хэсгийг тусгай хамгаалалтаас гаргаж авах санал санаачилга Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед гарч байсан. Тийм ч учраас өнөөдрийн асуудлын цаана дахиад алтны, уул уурхайн сонирхол бий юм биш биз гэсэн хардлага төрсөөр явдаг. Тэр утгаар Ц.Туваан хожмын ирээдүйг, болзошгүй эргэлтүүдийг, БНХАУ-ын талын ашиг сонирхлыг дэнсэлж бодоосой.

Боловсролтой, шинэлэг харизмыг УИХ-д авчирч байгаа О.Номинчимэг байна. Тэр Говь-Алтайн угшилтай хүн. Аав ээж, эмээ өвөөтэйгөө зөвлөхөд л Нарансэвстэйн боомтыг хэрхэвч нээж болохгүйг давын өмнө хэлээд өгнө. Э.Болормаа гишүүн мөн лоббинд өртөхгүй, асуудалд ажил хэрэгчээр хандаж чадна гэдэг дүр төрхөөр хүлээлт үүсгэсэн. Өмнөх төсөлд нь гарын үсэг зурчихсан шигээ хуумгай хандахгүй гэж найдмаар байна.

Мөн АН-аас аливаад хамгийн чигч хандаж чадах Х.Тэмүүжин гишүүн байна. Тэр онлайн орчноос богино хугацаанд мэдээлэл цуглуулаад л, энэ асуудлын үнэн бодит байдлыг үнэлж цэгнэж чадна. Угаас боловсролтой хүний санаанд ч багтамгүй, бүх зүйл нь ил асуудал юм. Залуу гишүүдээс Ө.Шижир байна. Засгийн газрын эсрэг зоригтой дуугарч чадаж байгаа. Хэлсэн үг, илэрхийлэн байр суурь нь Алтайн өвөр говийн хувь заяа яригдаж байгаа энэ цаг үед түүх болж үлдэнэ.

Сөрөг хүчнээс Н.Номтойбаяр ч Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд байна. Толгой сийрэг, юм үзэж нүд тайлсан, хар хор нь гарсан хүний хувиар үүнийг нэг дэнсэлж үзээсэй, дуугараасай.

Эцэст нь УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан өөрөө байна. Тэр жинхэнэ Говь-Алтайн хүн. Говь-Алтайчуудын хамгийн том найдвар, улс төрийн үлгэр дуурайл нь. Авчиг сонгуулийн үеэр “Нарансэвстэйн боомтыг нээх ёстой” хэмээн ярьж явсан нь үнэн юм. Алтайн өвөр говийг төлөөлж улс төрд хөл тавьсан, одоо УИХ-ыг даргалж яваагийн хувьд тэр нэгийг бодож, хоёрыг тунгаагаасай. Судалгаа авч үзээсэй, уншаасай. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ-ын гишүүний хувиар мөн ТББХ-нд харьяалагдаж байна. Нарансэвстэйн боомт түүний бодлого хөтөлбөрт хэзээ ч байгаагүйг нэг санана биз. Баруун аймгийг төлөөлж туршлагатай улстөрч С.Бямбацогт ч байна.

Ингээд маргааш Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаанд гишүүд хэр мэдлэг мэдээлэлтэй цуглахыг, асуудалд хэрхэн хандахыг харах үлдлээ.

М.ТЭНГИС

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй