Б.Отгонтөгс: Манай улс гурван том хямрал руу орж байгаа нь айдас төрүүлж байна

МУИС-ийн Эдийн засгийн тэнхмийн доктор, профессор Б.Отгонтөгстэй ярилцлаа.

-Эдгээр өдрүүдэд УИХ ирэх 2023 оны төсөв хэлэлцэж байна. Ирэх онд эдийн засгийн өсөлтийг 5 хувиар төсөөлж байгаа нь хэр бодитой юм бэ?

-Алдагдалтай том төсөв оруулж ирлээ. Одоогийн байдлаар манай эдийн засаг 1.9 хувиар өссөн байна. Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнэ 20 хувиар өссөн. 16 хувь руу орсон инфляцийг ганцхан жилийн дотор 8 руу оруулах боломжгүй. Эдийн засгийн өсөлтийг ч мөн адил. 5 хувь руу оруулах боломж байхгүй. Үүнийг Б.Отгонтөгс гэдэг хүн хэлж байгаа юм биш. Макро загвар гэж бий. Манай эдийн засаг БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлтөөс хамааралтай. Өмнөд хөршийн эдийн засаг өсөхгүй гэдгийг Дэлхийн банк, ОУВС, Азийн хөгжлийн банкнаас гаргасан судалгаанууд хэлээд байгаа. Ер нь 4 хувиас өсөхгүй гэдгийг. Энэхүү удаашрал манайд ч бас нөлөөлнө.

-Төсөв дээр зайлшгүй яригдах нэг асуудал нь экспорт. Тэр дундаа хар алт буюу нүүрс. Жилд 36 сая тонн нүүрс экспортлоно гэдэг өөдрөг төсөөлөл тавьдаг ч түүндээ хүрдэггүй шүү дээ. Яагаад ийм өөдрөг тоо тавьдаг юм бэ?

-Зэсийн үнэ 8 мянган ам.доллар байх уу үгүй юу гэдэг нь БНХАУ-ын эдийн засгаас хамаарна. Тэгэхээр манай эдийн засаг 2023 онд 5 хувь байх уу, үгүй гэдэг эргэлзээтэй. Дээр нь хил гааль, боомт, тээвэрлэлтийн асуудал бүрэн шийдвэрлэгдээгүй. Жилд 36 сая тонн нүүрс экспортолно гэдэг өөдрөг төсөөлөл тавьдаг ч түүндээ хүрч байсан тохиолдол байхгүй байх. Жилд гаргах экспортынхоо хэмжээнд хүрэхгүй байхад ирэх жилийн төсөвт дахиад л энэ хэмжээний тоо тавина гэдэг учиртай. Экспортын хэмжээг өндөр үнээр үржүүлж байж экспортын орлого өндөр гарч ирнэ биз дээ. Өөрөөр хэлбэл төсвийн орлогоо өндөр юм шиг харагдуулах арга нь тэр юм. Сонин уншиж буй жирийн иргэд, бизнесийнхэн тэр тоог нь хараад “Аа манай улсын экспортоос олох орлого гайгүй байх нь” гэж ойлгоход хүрдэг. Эдийн засагчид бол өөрөөр хардаг. Улмаар “Энэ бол бодит бус” гэж хэлдэг.

-Төсвийн алдагдлаа өр тавих замаар шийдвэрлэх гээд байдаг шиг?

-Улс төрч хүн эдийн засаг муудаж байгаа бодит байдлыг хэзээ ч ярьдаггүй. Тэр нь зардалтай. Цаашлаад өөрсдийнх нь нэр хүнд болоод намд нь сөрөг нөлөөтэй. Зөвхөн манайд ийм биш. Олон улсын онол нь ийм. Ялангуяа нэг нам олонх болсон үед “Улсын өрийг хөндөхгүй, төсвийн алдагдлаа зээлээр аргалах” замаар тохиролцдог нь бодит. Бид чинь 33 тэрбум ам.доллароос давсан гадаад өртэй.

-Төсвийг алдагдалтай батлаад байх нь ямар сөрөг үр дагавартай вэ?

-Төсвийн алдагдал ДНБ-ний 5, 6 цаашлаад 7, 8 хувьтай тэнцээд өндөр байсан. Төсвийг алдагдалтай батлаад байх нь макро эдийн засгийн гадаад дотоод тэнцвэрийг алдагдуулаад байгаа юм. Гадаад тэнцвэр гэдэг нь төлбөрийн тэнцэл. Экспортын орлогоос импортынх зардал давж гараад байна гэсэн үг. Импорт чинь бараг 5 их наядад хүрэхээр экспорт тэр хэмжээнд хүрч чаддаггүй. Энэ их төсвийн алдагдал юань, ам.долларын ханшийг өсгөдөг. "Манай нам л ялж байвал болоо, Монголбанкаар мөнгө хэвлүүлээд болгочихно" гэж бодож байвал эндүүрэл. Манайх одоо гурван том хямрал руу орж байна.

СТАГФЛЯЦЫН ХЯМРАЛД ОРЧИХВОЛ ГАРАХ ЖОР БАЙДАГГҮЙ, МАНАЙХ ҮҮН РҮҮ ОРООД ЭХЭЛЧИХСЭН

-Ямар?

-Эхнийх нь гадаад өрийн хямрал. Эхэлчихсэн. Хоёр дахь нь төлбөрийн тэнцлийн хямрал. Төлбөрийн тэнцлээ бид гадаад албан нөөцөөрөө төлдөг. Гэтэл энэ нөөц багасаад л байгаа. Гурав дахь нь, стагфляц. Дэлхийн улс орнуудын эдийн засагчид зөвхөн стагфляцаас яаж гарах вэ гэдэгт санаа зовдог. Харамсалтай нь манайх гурвын гурван хямрал руу орж байгаа нь айдас төрүүлж байна.

-Хэдхэн хоногийн өмнө Хөгжлийн банкны чанаргүй зээлд Засгийн газрын баталгаа гаргах тухай асуудал дэгдэж, маргалдав. Бас л өр...?

-Төрийн хөрөнгө оруулалттай банк. 500 сая ам.долларын гадаад өрөө төлж чадахгүй бол мэдээж Монгол Улсын Засгийн газар баталгаа гаргаж байж, дахин зээл авна. Зээлийг зээлээр л аргалах хэлбэр юм уу даа. Хөгжлийн банкаа дампууруулахыг хүсэхгүй л байх л даа. Дампууруулах нь гадаад талдаа маш муу нөлөөтэй. Зээлжих зэрэглэлд хүртэл нөлөөлнө. Ахиж бид Хөгжлийн банктай байх уу, үгүй юу гэдэг асуудал хүртэл яригдана. Тэгэхээр Засгийн газарт өөр арга байхгүй л дээ.

-Бид макро эдийн засгийн хувьд хүндхэн байдалд байгаа байх нь ээ?

-Манай эдийн засагт 1970-аад онд гарч байсан стагфляц гэдэг үзэгдэл рүү орж байна. Эл үзэгдэл маш удаан хугацаанд үргэлжилдэг. Эдийн засгийн өсөлт зогсож, инфляц өсөөд байдаг эвгүй үзэгдэл. Түрүүн би хэллээ төсвийн хөрөнгө оруулалт 5 их наяд гэж. Үйлдвэрлэгч орон биш учир 90 хувь нь импортын бараанд зарцуулагдана. Цемент, арматур, будаг, цахилгаан, тоног төхөөрөмж гээд л. Ингэх тусам ам.доллар, юанийн эрэлт өсөөд төгрөгийн ханш сулраад байх юм. Төгрөгийн ханш унах тусам инфляц өсдөг.

-Манайх стагфляцад орчихсон гэж ойлгож болох уу

Ороод эхэлчихсэн байна. Сүүлийн гурван жил эдийн засгийн өсөлт  буурч, инфляц өсөж байгаа нь үүний илрэл. Ийм үед төсвөө л зөв батлах шаардлагатай.

-Яаж гарах вэ?

-Сүүлийн тав зургаан жил макро эдийн засгийн бодлого буруу явсан учраас үр дүн ингэж илэрч байна. Хамгийн аймшигтай нь стагфляцаас хурдан, хөнгөн гарах макро эдийн засгийн жор гэж байдаггүй. Монголын 3,4 сая хүн биеэрээ туулж, туйлдаж байж туулах юм уу, бүү мэд. Тэгж байж төсвөө алдагдалгүй баталдаг болох байх л даа. Үйлдвэрлэгч орон байсан бол хурдан гарч магадгүй.

МОНГОЛЫН МАКРО ЭДИЙН ЗАСАГ ЭВГҮЙТЭЖ БАЙНА

-Өнгөрөгч хоёр жилийн төсөвтөө “ковид-19”-ийн цар тахлаас улбаалан тодотгол хийсэн байдаг. Ирэх оныхт тодотгол хийхгүй байхын тулд яах ёстой юм бэ. 

-Ирэх арваннэгдүгээр сарын 15-н гэхэд 2023 оны төсвийг баталчихсан байх ёстой, хуулиараа. Эрх баригчид төсвийнхөө зардлыг танахгүй хэр нь алдагдалтай баталчихдаг. Хугацаа нь ч шахуу байдаг. Тэгээд л он гараад тодотгол хийдэг. Орлогын тасалдал үүссэн нөхцөлд зарим зарлагаа танах, шилжүүлэх байдлаар тодотгол хийх шаардлага үүсдэг. Ирэх онд ч хийх л байх л даа.

-2017-2022 оны хооронд зөвхөн хөрөнгө оруулалтад 8,8 их наядыг төсөвлөсөн байдаг. Үүнээс 5,9 их наядыг нь гаргачихсан гэж байна. Манай төсвийг ууж идэж байгаагийн нэг шалтгаан гэж дүгнэж болох уу?

-Төсвийн зарцуулалт үр дүнгүй байгаагийн хамгийн том шалтгаан гэсэн үг. 5,9 их наядыг үхмэл хөрөнгө болгосноос хамгийн өндөр хүүтэй гадаад өрөө төлж байсан бол ямар вэ. Бид жилд 1,1 их наяд төгрөгийг зөвхөн зээлийн хүүгийн үйлчилгээнд төлдөг.

Энэхүү зургаан их наядаар бүх хүүхдүүдээ цэцэрлэгтэй, хоёрдугаар ээлжийнхэн гэхгүй сургуультай болгочих байлаа. Төсвийн мөнгө зайлшгүй зүйлд зарцуулагдах ёстой. Өнгөрсөн дөрөв таван жил бид төсвийн зардлын хөрөнгө оруулалтын хэсэг дээр үнэхээр үрэлгэн, үр өгөөжгүй, цамаан загнасан байна гэдэг нь харагдаж байна.  

Одоо 2023 онд шинээр барилга барихгүй, өмнөхүүдээ дуусгана гээд 5 их наяд төсөвлөж байгаа юм.

Эдийн засагчид яагаад дуугарч эхлээд байна вэ гэвэл Монголын макро эдийн засаг эвгүйтэж байна. Эдийн засгийн өсөлт нь зогсох байдал руу орлоо. Урд хөршийн эдийн засаг буурна гэдэг бидний экспортын орлого буурна гэсэн үг. Дайн хийж буй хойд хөрш асар их төсвийн алдагдалд орж байгаа. Ийм тохиолдолд импортын татвараа л нэмж таарна. Ингээд дунд нь байгаа бид асар болгоомжтой байх шаардлага үүсчихсэн. Нэн түрүүнд төлөх ёстой өрүүдээ бага дээр нь төлөх шаардлагатай.

БИДЭНД ДЕФОЛТ ЗАРЛАХ ЭРСДЭЛ ХЭВЭЭРЭЭ БАЙГАА

-Түрүүн дефолт зарлах гэж байна гэж нэг хэсэг маргасан. Сангийн яамныхан үгүйсгэсээр ирсэн. Ийм эрсдэл бий юу, эсвэл хол байна уу?

-Засгийн газрын үүрэг байдаг байх. Иргэдийнхээ дунд айдас үүсгэхгүй гэх. Бодлогын түвшинд тайлбарлаж, итгэлтэй байх нь зөв л дөө. Гэхдээ эдийн засагчийн хувиар хэлэхэд дефолтын аюул хэвээрээ байгаа. Учир нь гадаад өрийн өсөлтийн түвшин, экспортын орлогоос даваад байгаа. Тэгэхээр гадаад өрийн дефолтын аюул хэвээрээ байна гэсэн үг. Уншигчид тэр болгоныг сайн мэдэхгүй. Харин хоёр гурван том макро үзүүлэлтүүдийг харсан хүн аюул байгаа л гэж харна. Гэхдээ хэн ч дефолтод орохыг хүсэхгүй. Урд хормойгоороо хойд хормойгоороо нөхөөд л яваад байна. Нэгдүгээрт, зээлдэгчид ховордоно. Хоёрдугаарт, олдлоо ч үнэтэй буюу өндөр болно. 

-Төсөв батлах үеэр жалга довны үзэл, маргаан дагуулах болсон. Энэ удаад ч ялгаагүй Хэнтий аймагт өндөр төсөв ноогджээ. Үүсэх хор уршиг нь юу юм бэ? 

-Үүнд хоёр зүйл бий. Нэг нь төсвийн мөнгөний үр өгөөжтэй зарцуулалт. Үр өгөөжгүй байлаа ч тэгш байдал. Нэг газарт илүү хуваарилж байгаа нь хэвтээ тэгш байдлыг алдагдуулж буй явдал. Ерөнхий сайд нь аль аймгийнх байхаас үл хамаарч, төсөв тэгш хуваарилагддаг, адилхан эрхтэй байх ёстой. Үндсэн хуулийн зарчмаараа. Нөгөө талаар үр дүнтэй байвал зарцуулж болно л доо. Тухайлбал, Хэнтий аймагт тэр их мөнгийг зарцуулчхаад аялал жуулчлалаар буцаагаад нөхөж чадаж байвал шүү дээ. Ингэж чадаж байвал магадгүй зөв хуваарилалт гэж үзэж болох юм. Гэхдээ үр дүнг харах л чухал.

-Цаг зав гарган ярилцсанд баярлалаа.

Энэ мэдээнд өгөх таны үнэлгээ

Хуваалцаарай Жиргээрэй